Tena Lonçareviq
Thellë në pyllin e mbuluar nga një shtresë e thellë dëbore herë pas here harroja se tanët janë në llogorin larg shpinës sime, e minat janë të mbjella kushedi se ku në atë hapësirë toke të askujt nëpër të cilën nuhasnim gjurmët e armikut siç zagarët i kërkojnë kafshët e egra. Ne tre vrojtuesit, të mësuar me heshtjen, shkelnim mjaft larg njëri-tjetrit, në formacionin trekëndësh që mundësonte reagim nëse ndonjëri binte në telashe. Ajri ishte i bardhë e i dendur, shpesh më dukej se po lëviz nëpër ndonjë rrjetë të ngjyrosur. Edhe sot, pas të gjitha këtyre dekadave, mund ta dëgjoj qukapikun ndërsa qukit lëvoren e lisit, e në fytyrë më bie dëbora e bardhë nga dega. Besomë, në ato çaste harrohesha plotësisht, brenda meje depërtonte njëfarë qetësie që nuk ndieja as ngricë as frikë. Gjithçka në pyll kishte vendin dhe kuptimin e vet, pylli nuk e dinte se kishte luftë. Edhe unë harroja, për një çast zhytesha në bardhësi dhe nga ajo pastërti pushoja së ekzistuari.
Qetësia nuk zgjaste shumë. Shushuritja e dyshimtë e borës më kthente shpejt në realitet, për një sekondë sërish e ndieja peshën e pushkës në krah, teksa ajri i butë papritmas ashpërsohej dhe ma kafshonte armiqësisht fytyrën. Po deshe sinqerisht, kryesisht kisha frikë. S’e prisje këtë, a? E di, nga një bartës i Dekoratës ti pret heroizëm, por, besomë, poshtë uniformës, në vend të trupit, kryesisht gjendej frika e zhveshur. Dhe unë nuk isha i vetmi, të gjithë dridheshim pas çdo zhurme. Më kujtohet kur Zoka hapi zjarr sepse diçka e keqe plasi në afërsi. Nuk ishte bombë, shpërtheu çakmaku i cili i ra nga xhepi drejt e në atë vrimë në të cilën e ndiznim zjarrin. Po, po ai Zoka të cilën më vonë e quajtën Rambo sepse për mëngjes, drekë e darkë hante çetnikë, po ai në panik e zbrazi tërë sharzherin, e krejt kjo për një çakmak. Më pas qeshëm, qeshi edhe ai, por me nervozë, e kishim të qartë se atje, pas barrikadës buzë cepit të pyllit u ngjante kanaçeve për qitje. Prisnim të shtëna të armatosur dobët, të lodhur e të ftohur. Por, urdhri ishte i tillë, duhet t’i afroheshim sa më shumë Lipovacit të okupuar dhe t’i lokalizonim pozicionet e armikut.
Natën temperatura binte shumë nën zero, kurrfarë xhakete e kapele s’të ndihmonte, besomë. Nuk guxonim të lëviznim që nga zhurma e hapave mbi sipërfaqen e akullt të mos e zbulonim pozicionin tonë. Nuk guxonim të ndiznim zjarr, përveç në atë vrimë të improvizuar ngrohtësia e së cilës mezi arrinte gishtat e ngrirë brenda çizmeve. Më kujtohet kërcitja, megjithëse këtë më me qejf do ta harroja, e buzëve aq të çara saqë çdo përpjekje për të buzëqeshur më digjte. Rakia ndihmonte, por vetëm shkurt, nxehtësia avulllonte më shpejt se që vinte. Nuk mund të ta përfytyroj dot atë acar, shpresoj të mos kesh kurrë rastin që ta përjetosh. Por më duket se më shumë se acari më sëmurnin mendimet. Një kilometër pas nesh, djemtë e groposur ruanin pikën drejt autostradës, ndërsa autostrada të çonte në disa fshatra ku ende kishte shtëpi me vatër të ndezur, me jorganë të trashë nëpër shtretër dhe me çezma me ujë të nxehtë. Më çmendnin mendimet e mia, i kujtoja ato mëngjese kur ishe krejt i vogël dhe kur para agimit i kërceje mamit dhe mua në shtrat. Të kujtohet? E pranoj, atëbotë zëmërohesha, në gjumë vazhdimisht rrotulloheshe, më shtyje e më shqelmoje me këmbët e tua të vogla. Sa e sa herë shkoja në punë i irrituar nga pagjumësia dhe zihesha me nënën tënde se nuk më dëgjonte, se të lejonte. Po të më dëgjonte mua, do të të ktheja në shtratin tënd të vogël e ti ulurit sa të duash, lodhesh shpejt. Por, atje, në atë terr të shurdhër e të ngrirë fantazoja sikur sërish ishe i vockël, sikur po bëhesha gati për punë në një dhomë të ngrohur nga frymët tona të përziera, derisa nëna jote me pëshpëritje i numëronte gjërat që duhet t’i sjell nga qyteti. E imagjinoja sikur po hiqja dorë nga gjithçka, sikur po kthehem te ju nën jorgan dhe po fle, pa ëndrra, vetëm gjumë. Pizhamat, dremitja pas drekës, ti i bën detyrat në tryezari, nëna jote këndon me melodinë nga radioja Kaja, ove noći, Kaja, sklopi oči, neću ti se vratiti… Si ngaherë, e ngatërron intonacionin, e unë qesh.
Besomë, mendimet e tilla më dhimbnin fizikisht. Atje, në atë copë toke të ngrirë të askujt, e ndieja se nuk ju takoja më. Pas dy ditësh në pozicion, çdo normalitet bëhet i paimagjinueshëm. Kur Drago e shkeli pashtetën, e dija se normalitet më nuk ka. Ishte kjo diku nga mesi i janarit, thellë në pyll, në një vend ku Spaçva bën një hark të madh. Menduam naivisht se terreni ishte i pastër, se nuk kishin arritur ta minonin nga të dyja anët e lumit. Më vonë atë mëngjes i sillja e i ktheja mendimet, përpiqesha ta kuptoja nëse dhe si kishim mundësi të pandehnim se do të ndodhte diçka. Nuk nixrrja dot asnjë përfundim. Drago ishte i hareshëm, para nisjes e ngacmonte Tomën për shkak të shamisë që ky e kishte lidhur mbi kapelë, e mua më nxitonte me të zakonshmen e tij hajde poet, sigurisht tashmë po u mungojmë çetnikëve. As edhe një orë më vonë, ajo fjali e tij m’u kthye e thyer, nëpër zhurmën dhe fërshëllimën pas shpërthimin. E di ti, kur ti arrin te lumi i ngrirë i rrethuar nga lisa të mbuluar me dëbotë, ajo pamje thuajse nuk i takon kësaj bote. Nuk e di se sa bardhësi mund të durojë njeriu, por më kujtohet se mendoja sikur gjithçka rreth nesh ishte pafajësisht e bukur dhe se në atë pyll e vetmja tepricë ishim ne. E pastaj plasi. Mu para syve të mi, një grumbull dëbore fluturoi në ajër, bashkë me copat e këmbës së Dragës. E pashë duke rënë. E dëgjova sharjen. Nga ana tjetër e bregut u dëgjua breshëria, plumbat fluturuan mes lisash. Fluturuan rreth nesh, shpërthimi na zbuloi. Toma mbeti i shtangur, i shokuar. I bërtita të përkulej. U zvarritëm deri te Draga i tmerruar dhe e tërhoqëm mbrapa nëpër borë. Nuk guxoi të lëshonte zë. Pas nesh mbeste gjurma e përgjakur, këmba e plasur godiste pjerrinat. E humbi vetëdijen nga dhimbja para se ta arrinim barikadën. Kujtova se njerëzit nuk jemi asgjë më shumë se një qull i mbuluar me lëkurë. Më pas volla. Ah, qeni nënën ua qiftë, qeni nënën, ulërinte Toma teksa Dragën e largonte saniteti. Edhe unë do të doja të bërtisja, në vend të kësaj ndjeva se si brenda meje po rritej urrejtja, pafuqia e ushqen më së shumti. Doja hakmarrje.
Nuk m’u desh shumë ta prisja rastin tim. Që nesër ia dola ta kaloj lumin e ngrirë dhe të arrij në pjesën e pyllit të cilën deri atëherë e kisha të panjohur. Nga ana tjetër e bregut më mbulonin Tomo dhe Sale, marrëveshja ishte që t’u sinjalizoj se kur mund të më bashkëngjiten. Dukej e pakuptimtë që të tretë ta kalonim njëkohësisht, lumi ishte tejet i hapur, rrëshqitja mbi të nënkuptonte që të shndërrohesh në cak në lëvizje, e ne nuk mund të vlerësonim se sa i trashë ishte akulli në mes të lumit, se a do ta mbante peshën e njeriut. Me krejt trupin tim isha i vetëdijshëm për këtë, por frikë nuk kisha, më bartte tërbimi. Doja të isha ai prej të cilit dridhen ata të cilët shtinë drejt nesh, e Dragën e bënë sakat. Para syve më rrinte frika në sytë e Dragës, ai tmerr i përzier me mosbesim në çastin e rënies, më dukej se nën duar ende po e ndiej peshën e pamundur të trupit të tij teksa Tomo dhe unë po e tërheqim, i dëgjova sërish ato plumba të cilët për çudi i shpuan të gjitha lisat, por neve jo.
Shumë gjatë jam turpëruar nga ajo që pasoi, këtë nuk ia kam treguar askujt, sidomos jo Tomës. Atë u desh ta gënjeja, ty nuk mundem. U përbirova nga lisi në lis i gatshëm t’i jap fund çdo armiku që e has. Megjithatë, pamjen që m’u hap nuk e prisja. Iu afrova mjaft shumë zjarrit të kampit pranë së cilit rrinte çuç një ushtar dhe i ngrohte duart. U dëgjua zhurma e prerjes së druve, afër duhet të jetë edhe dikush. Supozoja se nuk do të arrinte të reagonte nëse bart trungje, vetëm duhej të prisja pak. E zhbllokova pushkën, vura nishan. Merrja frymë thellë për t’i qetësuar emocionet. E shikoja përmes nishanit. Ishte i ri. U ngrit, uniforma i varej si të mos ishte fare e tij, si t’ia kishte marrë vëllait të madh. M’u kujtove ti kur e veshe këmishën time dhe marshove nëpër dhomën e ditës. Të mbërrinte deri në gjunjë. Sa vjeç mund të kishe qenë? Tetë, nëntë ndoshta? Duhet të jetë ajo fotografi diku, e di se mami menjëherë e kapi fotoaparatin. Më imitoje se si flas, zërin e bëre të thellë, nuk të thamë se e kishe ngatërruar pullën në këmishë.
E nxori paketën e cigareve nga xhepi i xhaketës, Stoša, e njëjta markë që edhe unë e pija. Doja ta ndizja një. Mendoja se ishte e padrejtë që ai tash po e thithte tymin në mushkëritë e tij, e unë nuk mundem se duhet ta mbaj në nishan. Dukej qesharak me cigare, si me atë uniformë tejet të madhe. Dukej si ndonjë kalama që bëhet si i rritur, i cili luan luftërash. Përpiqesha të imagjinoja se si ai e kishte vendosur minën për shkak së cilës Draga ka mbetur pa këmbë, përpiqesha ta kthej atë tërbim, por kot. Nuk mund ta tërhiqja dot këmbëzën. E ula pushkën dhe u tërhoqa drejt lumit.
O qyqar i mutit, e imagjinoja Dragën, Tomën dhe Salen duke m’u drejtuar njëzëri. Dhe e mendoja, për vite me radhë mendoja se jam qyqar. Por, po ta them një gjë, nëse ka diçka për të cilën do të doja që ti të më kujtosh dhe njohësh, kjo është bash ajo për të cilën jam turpëruar për një kohë të gjatë, do të doja ta dish se si plaku yt nuk ia doli dot ta vriste një njeri.
Përkthim: Qerim Ondozi
Tena Lonçareviq
Tena Lonçareviq lindi në vitin 1978 në Vinkovci. Është profesoreshë e gjuhës dhe letërsisë kroate, jeton dhe punon në Zhupanja. Ajo është autore e përmbledhjes me tregime të shkurtra "Nijemi monolozi" (Matica hrvatska, Vinkovci, 2020) dhe "Kuću treba srušiti" (Fragment, Split, 2024). E do familjen e saj, fjalët, fotografinë dhe qenin.
ažurirano: 25/03/25
