Dubravka Tintor
Më nëntëmbëdhjetë tetor të vitit dy mijë e dhjetë varrosëm gjyshen. E varrosëm në fshat, në shtetin ku u lind dhe e kaloi pjesën më të madhe të jetës. Babi dhe fëmijët e tjerë të gjyshes vendosën ta çonin në vend amanetin e saj dhe thanë se nuk do ta çanin kokën me faktin se në atë katund ishin dy kisha dhe se në këtë tonën tash e sa vite prifti s’ka kujt t’i vijë. Nuk u pengonte që varrezat tona ishin të lëna pas dore ku kishte mbirë bari i egër. Ishin të lumtur që rreth tyre nuk kishte mina. E thirrën priftin të vinte dhe ta varroste gjyshen dhe paguan gjithçka. Aq ia kishin borxh gjyshes.
Kam lindur në vitin një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e shtatë dhe gjithmonë e mbaj me vete luftën edhe pse të gjithë thonë se në qytetin ku unë jam rritur nuk ka pasur luftë të njëmendtë dhe se unë nuk e di ç’është lufta. Gjyshen e njoha në Dalmaci në ato vite të cilat nuk më kujtohen, dhe nga kjo kohë nuk më kujtohet as ajo. Pastaj e pashë në vitin dy mijë e tetë në Novi Sad kur babai më mori me vete në vizitë. Gjyshja kishte pësuar infarkt, e unë për herë të parë e pashë atë pranë nënës së tij dhe me lot në sy. Kësaj radhe i mbajta mend të gjithat. Ajo murmuriste qetas për delet të cilat atëbotë i kishte lënë vetëm në oborr, e ai e përpinte vajin. Njëherë i fshiu me dorë lotët që po i ridhnin nëpër faqe, tjetrën e kishte mbështetur për supin e saj thatanik. Diçka m’u rrotullua në kokë, e pastaj edhe mua nisën të më shkonin lotët rrëke. Vetvetiu, krejt pa plan.
Gjyshja në Novi Sad jetonte me vëllain më të vogël të babit, me të shoqen e tij dhe vajzën e tyre. Anja tashmë shkonte në shkollë të mesme, e kishte edhe një lepur. Të gjithë zënin vend në tetëmbëdhjetë metra katrorë dhe ishin të lumtur që kishin mbërritur deri aty.
“Më së shumti e kam për vogëlushen”, përsëriste plaka.
“Lotët e mi gjithsesi bien në dysheme”, tha.
Në Serbi, ku nuk u kishte shkelur kurrë këmba, erdhën në Stuhi si refugjatë. Pasi e kishin kaluar kufirin, diku në rrugë i kishin ndarë burrat nga gratë dhe fëmijët. Xhaxhain dhe disa burra të tjerë i shtynin nëpër shtëpiza qensh për të shplarë prej tyre ato pak mend që u kishin mbetur dhe pastaj ua futën pushkët në duar dhe i kthyen në front.
“Në një çast para vetes vuri re një shishe raki. E rrëmbeu, e afroi te goja dhe e rrëkëlleu. Po të mos kishte qenë ajo shishe aty, nuk e di në do t’ia kisha dalë”, vetëm një herë na e rrëfeu e shoqja e xhaxhait në emër të tij, me ndërprerje.
“Kur në fund u takuam, ishte zverdhur si lecka. Buza e poshtme s’i ndalej nga dridhja”, shtoi duke e kapur nofullën e poshtme.
Gjyshja, e shoqja e xhaxhait dhe e bija e tyre për një kohë mblidheshin dhe qarkullonin nëpër qendra grumbullimi. Secili gjindej qysh dinte, shpesh me ndihmën e të afërmve, miqve ose në mëshirën e nikoqirëve dashamirë të cilët i ndanin gjërat e tyre, duke bërë punë të ndryshme me ndërrime të ditës e të natës. Ishin të lumtur që ishin gjallë dhe bashkë. Disa vite më vonë, me ndihmën e të gjithë atyre që kishin mundësi dhe me kompensimin monetar që morën pas luftës, mblodhën para për të blerë këto tetëmbëdhjetë metra katrorë. Gjyshja, xhaxhai, e shoqja, e bija, dhe më pas edhe lepuri. Vendosën të qëndrojnë në Serbi. Pas krejt kësaj, më nuk kishin forcë të ktheheshin.
“Mirë që Anjës nuk po i kujtohet asgjë. Le të rritet këtu, kush e di se ç’do ta priste atje”, thoshte xhaxhai. Gjyshes ende i mungonin delet dhe vatra e saj.
*
Viti dy mijë e tetë ishte edhe viti i regjistrimit tim në fakultet. Pas episodit me gjyshen dhe babin që qan, vendosa të studioj në Novi Sad. Ky vendim ishte më i fuqishëm se unë. Diçka sikur lotët e parë që i derdha me gjyshen dhe me të. Po ashtu, shpresoja se mbase do ta kuptoja më në fund se ç’do të thoshte të jesh serb. Në familjen time nuk flitej për këtë, vetëm dëgjohej me mosbesim ajo që thoshin spikerët në televizion dhe radio. Edhe sikur të provonim të thoshim diçka, secilit i ngecte diçka në fyt. Nuk flisnim as mes nesh, na dhimbte shumë. Besova se do të më çlirohej fyti në Novi Sad, vetëm se këtu më panë si kroate. Një nga profesorët madje më quajti ustashe. Ishte slloven dhe tha se bëri shaka. Mendoi se kështu do të relaksohesha, e mua mbi kokë më varej reja e errët e cila për këto vite të kaluara në Novi Sad nuk i linte rrezet e diellit të më ngrohnin. Kështu i kalova të gjitha studimet me fytyrë të zymtë, të trishtë e të hutuar. Me gjithë përpjekjen e madhe për t’u përshtatur në rrethin e ri, dukesha tragjikomike.
*
Kur Anja u regjistrua në fakultet, gjyshen e çuan në shtëpinë e pleqve. Nuk mund ta kalonte më kohën e vetme. Rrëzohej pas dy-tri hapash që i bënte deri në toalet. Askush më nuk kishte kohë për të. Një herë në javë i shkoja në vizitë. E kishte një cimere, teta Jellën. Edhe Jella kishte ardhur në Serbi sikur ajo dhe për të njëjtën arsye. Edhe Jella ishte dalmate. Të dyjat kryesisht rrinin shtrirë, secila në shtratin e vet, përveç kur hanin ose kur shkonin në toalet. Jella ishte shumë e trashë, e Anica shumë thatanike për t’u ngritur kot. Nuk kishin as vullnet. Jella fliste më me zë, më së shumti për mungesën që e ndiente për familjen, e askush më nuk ka kohë për të. Shumë prej tyre tashmë ishin edhe jashtë vendit. Gjyshja ime fliste qetë, gati me pëshpërimë. Për ta kuptuar, më duhej të përkulesha mbi të dhe ta afroja veshin te goja e saj. Kështu bëhesha për ta dëgjuar se çka më thoshte. Shpesh nga murmuritja e saj e kuptoja vetëm ndonjë fjalë: delet, kopeja, oborri, vatra, lëma, hardhia, traktori, kolona, varri. Shpesh e zija veten duke falënderuar Zotin që nga murmuritja e saj nuk mund t’i dëgjoj të gjithat.
“Shime me të cilin babagjyshi luante dhe pinte verë, një ditë prej ditësh nuk na foli më”, tha.
“Dhe pastaj bahej që s’po na njeh, e kthente kokën, e ne gjithmonë e shihnim te shtëpia”.
E përmendte edhe xha Millanin të cilin e kishin prerë përpara kishës dhe se i biri i dikujt e kishte shtyrë teta Shimicën në pus për ta mbytur. Sipas tregimit të gjyshes, edhe dy burra të tjerë i kishin gjetur të mbytur në puset e tyre. Flitej se ata vetë kishin kërcyer, ajo nuk u besoi atyre fjalëve, e për Shimicën dihej se kush dhe pse e kishte shtyrë. Kulmi ishte kur Ilija policin e dërguan në shtëpi nga puna të veshur gjithandej me eksploziv. Gjëja e fundit që ma tregoi gjyshja për këtë temë ishte se si komshikja Janja ishte kujtuar se e kishte fshehur këndesin në koshin për rrush në podrum pasi kishin marrë rrugë për në Serbi. Kolona kishte mbërritur deri te Kistanje, Janja donte të kërcente nga traktori, të kthehej e ta nxirrte për të mos ngordhur, e gati të gjithë rreth saj nga sikleti i qeshën në fytyrë. Gjyshja ime nuk qeshi sepse edhe asaj i shkoi mendja te delet dhe patat e saj.
Saherë që thoshte gjithçka që kishte për të thënë, ngritej ngadalë në pozitë të ulur dhe përkulej drejt dollapit të krevatit në të cilin e mbante krehrin e vogël prej druri. E afronte drejt meje me dorën thatanike që i dridhej dhe më luste ta krihja, t’ia bëja bistekun me thinjat e holla dhe ta fshihja prapa kordeles së zezë. E më pas, sipas rregullit, pyeste për Anjën. Njëherë i shkova në vizitë dhe i solla një etiketë prej druri në formë të deles. Ia ngjita për dollapin e krevatit që ta ruante. Nuk dija si t’ia ktheja gëzimin. Herën e ardhshme, delja prej druri më nuk ishte aty.
*
Gjyshja ime e kishte kaluar një vit në shtëpinë e pleqve kur vdiq teta Jella. Dhe nuk kaloi as edhe një muaj dhe ajo vdiq gjithashtu. Kur po i anuloja dy ligjëratat e detyrueshme në fakultet për shkak të varrimit, dy koleget më shikuan drejt në sy. Kurrë nuk e kishin shumë të qartë se pse isha aq e përhumbur, e atë ditë isha edhe më e përhumbur.
“Aq shumë kohë ka kaluar nga ajo luftë, e ne ç’duhet të themi këtu pas bombardimit të NATO-s?”, shpesh shpjegonte e para.
“Thjesht vazhdo tutje”, më këshillonte tjetra me dashamirësi.
“Më ka vdekur gjyshja. Varrimi është në Dalmaci dhe po ju njoftoj se nuk do të jem aty”, u thashë ngathët me dhimbje në fyt kur të dyjat ia plasën të qeshurave.
“Ju këtu së paku e dini ku e keni vendin”, mendova pasi ula shikimin nga turpi i dhimbshëm, duke mos e thënë as edhe një fjalë më shumë.
Mora autobusin për në qytetin tim të lindjes. Vozitja natën me një ndalesë. Kur u ndalëm në kufi për pak sa nuk volla. Më mundonin kufijtë, ndarjet, nxjerrja e pasaportës në pikë të natës, vështrimet e policëve dhe pritja e miratimit. Në stacion më priti mami, babi dhe vëllai, e pastaj bashkë vazhduam për në fshat. E pastruam kuzhinën dhe oborrin e harruar të shtëpisë së vjetër, sollëm ushqim e pije, e portën e oborrit e lamë të hapur krah me krah. Së pari erdhi makina e funeralit nga Novi Sadi. Në të, bashkë me shoferin dhe gjyshen, ishte edhe xhaxhai, e shoqja e tij dhe Anja. Po nga ky oborr me ta e kishte marrë rrugën e gjatë në udhëtimin e saj të fundit, dhe me ta po kthehej për të fundit herë. Arkivolin me trupin e gjyshes e futëm në kuzhinën e vjetër në të cilën dikur e ushqente familjen dhe e ndezëm një qiri, e pastaj në oborr erdhi një grup plakash të cilat nuk i kishin lëshuar vatrat e tyre gjatë luftës dhe të cilat të djelave shkonin në atë kishën tjetër, e cila kurrë nuk ishte lënë në harresë. Dikur bashkë me gjyshen time lanin rrobat në të njëjtën rrjedhë të fshatit, vizitonin njëra-tjetrën me familjet e tyre për Krishtlindje dhe festa të tjera fetare, bashkë i ruanin delet dhe fëmijët. Qanë e vajtuan mbi trupin e vdekur të gjyshet duke thirrur emrin e saj më zëshëm se vetë bijtë e bijat e saj, nipat e mbesat, nuset e dhëndrit.
Përkthim: Qerim Ondozi
Dubravka Tintor
Dubravka Tintor ka lindur në Rijekë në vitin 1987. Në vitin 2014 mbaron studimet për aktrim në Akademinë e Arteve në Novi Sad dhe merr titullin Master i Artit Dramatik dhe Audiovizual. Në vitin 2016 përfundon programin e formimit profesional në Teatrin e Kukullave të Qytetit Rijeka. Është anëtare e Shoqatës Kroate të Artistëve Dramatikë. Në vitin 2021 boton përmbledhjen "Vezali smo želje u šarene krpice" (botuar nga Redak, Split) ku së bashku me poezinë nënshkruan edhe ilustrimet dhe dizajnin e kopertinës. Poezitë e saj të reja botohen në Buletinin Letrar Ballkanik në vitin 2019.
Kontakt: dubitintor@gmail.com
ažurirano: 03/03/23
