Vlladimira Beciq
Tome nuk ishte si kalamajtë e tjerë.
As kur erdhi së pari në Kampo Kashtelo, as më vonë.
*
Në fillim pandehnim se kjo ishte ngase kishte ardhur nga kishte ardhur. Megjithatë, fshati është fshat, qyteti është qytet.
Pastaj pandehnim se kjo është ngase babi i tij ishte çka ishte. Njeriu ynë është njeriu ynë, kësaj s’mund t’i ikësh.
Në fund erdhëm në përfundim se Tome është i tillë. Dhe se nuk i bëhet vonë për gjë tjetër pos për atë kambanë të shkretë mbi të cilën varet saherë që e lejon fra Lovre. E raste kishte sa të duash, sidomos në atë kohë. Gjithmonë ndonjë funeral, gjithmonë ndonjë meshë. Vdes ky, vdes ai. Mesha që ky të shërohet, mesha që ai të gjendet. Nëna ndoshta njëqind rruzare i ka harxhuar duke u lutur në ato vite.
Secili lutej për secilin, duke u lutur që të mos lutet për ndonjë të vetin. E Tome i binte kambanës për të gjithë ata.
*
Ende pa dalë nga bodrumi, Tome tashmë i kishte përvjelë mëngët. Pas një nate të tërë granatimesh, gjëja e fundit që të duhet në jetë është zhurma shtesë.
“A ka me zhdrypë bre prej asaj kambane?” Babi kurrë nuk ishte në qejf kur kthehej nga terreni. Ndryshe nga ne, ai nuk qëndroi në bodrum. Se ku ishte, nëna kur nuk e pyeste, e as unë. Vetëm shfaqej më pas dhe ulej në tavolinë thuajse tërë kohën kishte kaluar aty.
“Ka me zhdrypë kur e largon dikush.” Nga daja për herë të parë dëgjova për babin e Tomes. Kush është, çka është dhe pse Tome është ndryshe nga fëmijët e tjerë.
“Pashë Krishtin, Mira, mos ashtu! Po s’ka faj fëmija…” Nëna e vuri kafen mbi tavolinë dhe filxhanin përpara vëllait të saj. Kafja u derdh, e babi kërceu sikur t’i qe derdhë atij:
“Çka ka faj fëmija? Ka faj se është gjallë. Të kishte pasur nëna e tij një fije mend s’do ta kishte lindur.”
Ndryshe nga unë qe ende i frikësohesha babit tim, nëna frikën e kishte humbur moti. Nëse e ka pasur ndonjëherë. As tavolinën nuk e fshiu, as kafe të re nuk bëri, vetëm iu afruar babit dhe i tha ngadalë:
“E din ti shumë mirë që nëna e tij s’ka pasë zgjidhje.” U largua prej tyre si të ishin ndyrësira dhe shtoi me zë më të lartë: “E kur ju të dy e kaloni të njëjtën gjë, atëherë tregomëni. Apo keni kaluar, po në anën tjetër?”
Babit në atë çast fytyra iu rrudh sikur korja mbi tambël. E hapa gojën për të pyet se ç’domethënë kjo, por krejt kuzhina thuajse u ngri. Bashkë me mua dhe dajën i cilin s’linte gjë pa komentu. Dajën i cili tash s’bënte zë njëjtë sikur babi dhe unë. Nëna na shikoi të treve, tundi kokën dhe tha:
“Ma mori mendja”.
Zoti më vraftë n’e kam ditë se çka donte me thanë me këtë.
*
Tome dhe nëna e tij erdhën në Kampo kur filloi lufta. Shumë njerëz në atë kohë u larguan nga Zara, shumë të tjerë erdhën. Si ndërrimi i rojës. Vetëm se këtu nuk ka fort rend. As që dihej se kush është kush. As kush pse ka ardhë. Të paktën ne fëmijët s’e dinim. Në fillim jo. Më vonë, kur filluan llafet, secili sillte prej shtëpisë nga një palë mend.
“Ata që tash janë në banesën e barba Mirës kanë ikë prej çetnikëve. Atyre ua kanë pre gjysmën e familjes.” Babi i Markos, ashtu si i imi, shkoi mes të parëve në gardë. Nëna i dha dorëheqje për t’u kujdesur për fëmijët. Që domethënë se gjithë kohën rrinte nëpër kafene dhe dinte gjithçka që ndodhte në Kampo. Kush ka shku, kush ka ardhë, dhe ajo që ishte më e rëndësishmja për ne fëmijët: pse.
“Ata që kanë grumbull fëmijësh, edhe ata kanë ikë. Nëna thotë që babi u ka mbetur atje diku,” shtoi Mare.
“Atje diku ka vdekur, atje diku ka mbetur me dëshirë apo atje diku s’dihet?” pyeti Vito. Ai e di më së miri se sa me rëndësi është se si ka mbetur dikush diku. Vëllai i tij më i madh ka mbetur diku.
“Nuk e dinë,” Mare rrudhi supet, duke mos e shiku Vitën në sy. As për vëllain e tij nuk dihej. Derisa nuk e sollën në copa. Nëna e njohu nga vraga e dhjamthit. E njohu dhe kurrë më nuk qe vetvetja. E as Vito, dorën në zemër.
“E ky Tome i vogël, që po hidhet mbi kambanë si budallë?” Marko nuk priti që Vitos t’i shkonte mendja atje ku u shkoi mendja krejtve pas “Nuk e dijnë” të Marës. “Nëna thotë se nuk është yni”, shtoi dhe u ndal.
“Babi është i tyre”, shtoi Mare.
“E pse nuk kanë mbetë atje?”
“Sepse babin e kishte të krisur edhe para luftës. Kështu më thotë nëna”, shtoi Tonçi i cili rrallëherë ka informata të verifikuara. Nëna e tij kryesisht rrinte në shtëpi madje edhe kur binin granatat. Banesa e tyre ishte në përdhesë dhe s’u bëhej vonë. Nëse kërset, i hedh një metër lart a poshtë. Në kafene nuk shkonte, por ama shkonte rregullisht në të paktën një meshë në ditë.
“Nëna jote ka thënë për dikë se është i krisur?” pyet Markoja për të gjithë ne. Nëna e Tonçes mbase dallonte më së shumti nga të gjitha nënat tona dhe kjo u pa më së miri kur filloi lufta. Vetëm ajo nuk çartej, nuk mallkonte, as nuk thoshte diçka të keqe kundër atyre për shkak të të cilëve ishim pa ujë, pa rrymë, nën granata dhe nëpër funerale të cilat radhiteshin sikur provimet në fund të vitit.
“Jo me ato fjalë, ama po. Babin e kishte oficer. Nëna e Tomës nuk e deshi. Por ai e deshi atë. Dhe pastaj…” Tonçi ul shikimin siç bënte rëndom kur s’dinte si të vazhdonte.
“Dhe pastaj çka?” pyet Marko i cili, sikur unë, s’e kishte të qartë se pse qenka shumë më keq se të jesh veç serb.
“Dhe pastaj e dhunoi”, shpjegoi Mare. Edhe pse s’ishte shumë më e madhe se ne, pse ishte femër e bënte diqysh më të mençur për shumë sende që për ne meshkujt në ekip ishin krejt të paqarta. Si dhunimi, për shembull.
Fjalët e nënës drejtuar dajës dhe babit në atë çast i kaluan nëpër kokë. Sidomos pjesa – “apo i keni kalu, po në anën tjetër?” – sinqerisht kam shpresu se edhe babi edhe daja kanë heshtur sepse përgjigjja ishte jo. Në asnjë anë. Sidomos jo në anën tjetër.
Në anën e babit të Tomës.
*
Ditët kalonin, netët po ashtu. Granatat binin, njerëzit vdisnin, Tome i binte kambanës. Mendon njeriu se me kohë njerëzit do të pajtohen me atë se kush dhe çka është, duke ditë se as ai s’ka faj për këtë, as nëna e tij. Por jo.
Sa më shumëë kalonte koha, sa më shumë që vdisej, aq më shumë urrehej. Jo pa arsye, assesi. Por, nuk urreheshin vetëm çetnikët që na i hidhnin granatat, urrehej gjithçka që kishte të bënte me ta. Edhe Toma dhe nëna e tij. Dhe jo vetëm ajo, por edhe kushërira tek e cila ishte strehuar me Tomën. Së pari filluan fjalët. Kur dikush prej tyre e kalonte rrugën. Kur hynte në dyqan. Kur dilte në dritare. Pastaj shtyrjet. Si rastësisht. Por nuk ishin. Dy gra dhe një fëmijë – çudi e madhe se sa të fuqishëm bëhen të gjithë kur duhet sulmuar dikush i tillë. Askush nuk i mbronte, se përndryshe edhe ai bëhet i tyre”.
Nëna e Tomës donte të ikte nga Zara, por nuk mund të dilej nga aty. Ishim qytet i mbyllur. Jemi ku jemi, të dënuar me njëri-tjetrin.
Kushërira donte të shpërngulej, por s’kishte ku. Nga të gjitha shtëpitë dhe banesat e zbrazëta që i kishin lënë serbët, asnjëra nuk mund të ishte për ata tre. Jo se kjo do t’i ndryshonte fort gjërat. Dyshoja atëbotë, e dyshoj edhe sot e kësaj dite se njerëzit kudo tjetër do të silleshin më mirë me ta.
Ishin çka ishin, pa fajin e tyre. Por, as ne nuk na luftonin për fajin tonë – dhe kjo disi na jepte të drejtën të bënim çka të donim.
Vetëm Tome s’u kushtonte fije vëmendje këtyre gjërave. Kur dikush i thoshte diçka të keqe, ai bëhej kinse s’e ka dëgjuar. Kur dikush e shtynte, ai ngrihej dhe vazhdonte rrugën e vet. Drejt kishës apo në shtëpi. Thuajse krejt kjo mes tij nuk ekziston.
Siç thashë më parë, Tome nuk ishte si fëmijët e tjerë. Se ishte ai që ishte apo vetë ishte i tillë, këtë kurrë s’e kam marrë vesh.
*
Askush s’e di saktë se çka ndodhi atë ditë. E nëse e di, nuk tregon. Kjo është një prej gjërave që ndodhin në luftë dhe thjesht kalohet nëpër to. Sepse ka gjëra të tjera për të cilat duhet të kujdesesh.
Ajo çka dijmë është se atë ditë Tome nuk u kthye nga mesha e mbrëmbjes. I ra kambanës, ati e pa duke dalë nga kisha dhe duke marrë rrugën për në shtëpi. Por në shtëpi kurrë nuk erdhi. Se si përfundoi në breg, një zot e din. Se si ra prej tij, as ai s’e di. E nëse e di, hesht. Dhe i fsheh ata që i ka parë.
Tome nuk ishte si ne – nuk dinte not. Nëse rrëzimi nga bregu nuk e mbyti, deti sigurisht se po. Nuk është se dikush e kontrolloi. Vetëm i thanë nënës: “U mbyt. Ndodh kjo.” Askush nuk e lajmëroi policinë. Askush nuk kërkoi të këqyrej nëse kishte ra vetë apo i kishte ndihmuar dikush.
Nuk është se kjo do ta kthente.
Po s’ka rëndësi.
*
Në varrimin e Tomës erdhën shumë njerëz. Thuajse të gjithë ata që i kanë thënë ose bërë diçka të keqe Tomës, nënës a tetës së tij, donin të tregonin se u vinte keq. Ne fëmijët rrinim anash, si gjithmonë. Dhe shikonim.
Rrallëkënd mund ta kishe pa të shikonte në arkivolin e vogël ku ishte Toma, symbyllur, por ende shumë larg nesh siç ishte edhe kur ishte gjallë. Ai sikur vazhdon të mos mërzitet për asgjë nga kjo botë: as për nënën, as babain, as se si ka lindur, as pse kjo ishte problem. As pse ai ishte problem.
I të gjithëve, përveç i vetes.
Kur duhej të binte kambana, në kishë mbretëroi heshtja. Në atë çast të gjithë i ngritën kokat dhe shikuan altarin ku ati qëndronte i heshtur i statujë, siç qëndronte sa herë që e ngrente hostian, e Tome varet poshtë kambanës si i çmendur.
Kurrë nuk e mbajti hostian aq gjatë në ajër.
Kurrë kambanat nuk ranë aq gjatë sa zgjati kjo heshtje.
Përkthim: Qerim Ondozi
Vlladimira Beciq
Vlladimira Beciq, lindi në vitin 1971 në Zarë. Është autore e një numri tregimesh të shkurtra dhe tri romanesh: "Orsia" (2013), "Kuća slomljenih lutaka" (2019) dhe "Početna nit" (2019) me çka lidhet edhe ekspozita e saj e parë individuale "Nit po nit". Fituesja e çmimeve në konkursin "Simha Kabiljo" të organizuar nga skena kulturore hebraike "Bejahad" (2009) dhe në West Herzegowina Fest (2019). Përveç shkrimit dhe pikturës, ajo tradicionalisht merret me gjueti legjendash dhe me kujdesin për kafshët dhe bimët shtëpiake.
Kontakti: vladimirabecic@yahoo.com
ažurirano: 04/03/25
