Владимира Бециќ
Томе не беше како другите деца.
Ни кога дојде во Кампо Каштело, а ни потоа.
*
Прво си мислевме дека e тоа така затоа што дошол оттаму од каде што дошол. Сепак, селото е село, градот е град.
Потоа мислевме дека e тоа затоа што татко му беше тоа што беше. Наш човек е наш човек, не можеш да побегнеш од тоа.
На крајот заклучивме дека е Томе таков каков што е. И дека не му е гајле за ништо друго, туку само за тоа несреќно ѕвоно за кое се беси кога и да му даде можност фра Ловре. А, можности имаше многу, особено во тоа време. Малку-малку, па некој закоп, малку-малку, па некоја миса. Загинал овој, загинал оној. Миса за да оздрави овој, миса за да го најдат оној. Мајка ми веројатно потроши сто бројаници молејќи се тие години.
Секој се молеше за секого, молејќи се да не мора да се моли за некој свој. А, Томе ѕвонеше за сите нив.
*
Не ни дојдовме од подрумот, а Томе веќе се фрли на работа. По цела ноќ под гранати, последното нешто што ти треба е дополнителна врева.
„Ќе се тргне ли некогаш од ѕвоното?“ Тато никогаш не беше расположен кога се враќаше од терен. За разлика од нас, тој не беше во подрум. Каде беше, мама никогаш не прашуваше, а не прашував ни јас. Само ќе се појавеше и потоа ќе седнеше како да бил тука цело време.
„Ќе се тргне кога некој ќе го среди.“ Од вујко ми првпат слушнав за татко му на Томе. Кој е, што е и зошто е Томе поинаков од другите деца.
„Жити Господ, Миро, немој така! Па, не е детето виновно…“ Мајка ми го стави кафето на масата и ја тресна шолјата пред брат ѝ. Кафето се разлеа, а татко ми скокна како да го полеало него:
„Како не е виновно детето? Криво е што е живо. Да имаше мајка му грам памет, немаше да го роди.“
За разлика од мене, кој сѐ уште се плашев од татко ми, мајка ми одамна го изгуби стравот. Ако воопшто и го имала некогаш. Ниту ја избриша дамката ниту стави ново кафе, туку му пријде на татко ми и тивко рече:
„Знаеш добро дека мајка му немаше избор.“ Се тргна од нив како да се валкани и додаде погласно:
„А, вие двајцата кога ќе поминете низ истото, јавете ми се. Или, веќе сте поминале, ама од другата страна?“
Лицето на татко ми во тој миг се збрчка како кора на млеко. Ја отворив устата да прашам што значи тоа, но целата кујна како да се замрзна. Заедно со мене и вујко ми, кој никогаш не пропушташе да искоментира нешто. Вујкото што сега молчеше исто како и јас. Мајка ми нѐ погледна сите тројца, кимна со главата и рече:
„Така и мислев.“
Господ да ме убие ако знаев тогаш што сакаше да каже.
*
Томе и мајка му дојдоа во Кампо штом почна војната. Многу луѓе тогаш заминаа од Задар, многу други дојдоа. Како некаква смена на стража. Само што овде баш и не се знае некаков ред. Ниту се знаеше кој е кој. Ниту кој зошто дошол. Барем ние децата не знаевме. Не на почетокот. Подоцна, кога почна да се зборува, секој донесе од дома трошка памет.
„Оние што сега се кај чичко Миро во станот побегнале од четниците. Им ја заклале пола фамилија.“ Татко му на Марко, како и мојот, меѓу првите отиде во гардата. Мајка му даде отказ за да може да се грижи за децата. Што значеше дека цело време беше на кафиња и знаеше сѐ што се случува во Кампо. Кој си заминал, кој дошол и, она што нам, на децата, ни беше најважно – зошто.
„Оние што имаат куп мали деца исто побегнаа. Мајка ми вели дека татко им останал таму некаде“, додаде Маре.
„Таму некаде како ‘загинал’, таму некаде како ‘останал по своја волја’ или таму некаде ‘не се знае каде’?“ ја праша Вито. Тој најдобро знае дека е многу важно како некој останал некаде. Неговиот постар брат останал некаде.
„Не знаат“, Маре ги крена рамената, не гледајќи го Вито в очи. Ни за брат му не се знаеше. Сѐ додека не го донесоа во парчиња. Мајка му го препозна по лузната од кила. Го препозна и никогаш веќе не беше со сите. А ни Вито, рака на срце.
„А, малиов Томе, што се фрла ‘ко улав на ѕвоното?“ Марко не чекаше мислите на Вито да му тргнат таму каде што им тргнаа на сите по она „не знаат“ на Маре. „Мајка ми вели дека не е наш“, додаде, па запре.
„Татко му е нивни“, се вмеша Маре.
„Па, зошто не останале таму?“
„Затоа што татко му бил мивка од човек и пред војната. Така вели мајка ми“, се вклучи Тончи, кој ретко кога има некаква проверена информација. Мајка му, главно, седеше дома дури и кога паѓаа гранати. Станот им беше на приземје, така што им беше сеедно. Ако тресне, ќе ги разнесе без разлика дали се метар пониско или повисоко. Не одеше на кафиња, но затоа редовно беше барем на една миса дневно.
„Мајка ти рекла за некого дека е мивка?“ ја праша Марко во име на сите нас. Мајка му на Тончи веројатно најмногу се разликуваше од сите наши мајки и тоа најдобро се гледаше откако почна војната. Само таа не пцуеше, ниту колнеше, ниту кажуваше нешто грубо против оние поради кои бевме без вода, без струја, под гранати и со закопи што се редеа како испити на крајот на годината.
„Не со тие зборови, но да. Татко му е офицер. Мајка му на Томе не го сакала. Но, тој ја сакал неа. И така…“
„И така што?“ ја праша Марко, кому не му беше јасно, како ни мене, зошто тоа е многу полошо отколку само да се биде Србин.
„И така ја силувал“, појасни Маре. Иако не беше многу постара од нас, тоа што беше женско ја правеше некако попаметна за многу работи кои нам, на машките во екипата, ни беа тотално несфатливи. Како силувањето, да речеме.
Зборовите што мајка ми им ги кажа на татко ми и вујко ми во тој миг ми пролетаа низ главата. Особено оној дел: „Или веќе сте го поминале тоа, ама од другата страна?“ Искрено се надевав дека татко ми и вујко ми молчеа зашто одговорот беше дека не го поминале тоа. Ни од една страна. Особено не од другата.
Од страната на татко му на Томе.
*
Деновите минуваа, ноќите исто така. Гранатите паѓаа, луѓето гинеа, Томе ѕвонеше. Човек би помислил дека со текот на времето луѓето ќе се помират со тоа кој е и што е, знаејќи дека ниту е тој виновен за тоа ниту мајка му. Но, не.
Како што минуваше времето, колку повеќе мртви имаше, толку повеќе се мразеше. Не без причина, далеку од тоа. Но, не се мразеа само четниците што нѐ опсипуваа со гранати, се мразеше сѐ што има врска со нив. Па, така и Томе и мајка му. И, не само таа туку и нејзината роднина, која се засолни со Томе. Прво беа зборови. Кога некој од нив ќе поминеше по улица. Кога ќе влезеше во дуќан. Кога ќе излезеше на прозорецот. Потоа туркања. Божем случајни. Но, не беа. Две жени и едно дете – чудо колку сите се силни кога треба да се нападне некој таков. Никој не ги бранеше, зашто ако ги бранеше, и тој ќе станеше „нивни“.
Мајка му на Томе сакаше да побегне од Задар, но не можеше да се замине. Бевме затворен град. Тука сме каде што сме, осудени едни на други.
Роднината сакаше да се отсели, но немаше каде. Од сите празни куќи и станови што ги оставија Србите, ниеден не можеше да биде за нив тројцата. Не дека тоа многу ќе значеше. Се сомневав тогаш, а се сомневам и сега дека луѓето на друго место ќе беа подобри кон нив.
Беа тоа што беа, не по своја вина. Но, ни нас не нѐ гаѓаа по наша вина – и тоа некако ни даваше право да правиме што сакаме.
Само Томе не обрнува внимание на сето тоа. Кога некој ќе му речеше нешто грубо, тој божем не го слушаше. Кога некој ќе го турнеше, па што, ќе станеше и ќе продолжеше по својот пат. Кон црквата или накај дома. Како сето ова помеѓу да не постоеше за него.
Како што веќе реков, Томе не беше како другите деца. Дали затоа што беше тоа што беше или самиот по себе, никогаш не дознав.
*
Никој не знае што се случи точно дента. А, и ако некој знае, не сака да каже. Тоа е една од оние работи што се случуваат во војната и, едноставно, се преминува преку нив. Зашто има други работи за кои треба да се грижиме.
Она што го знаеме е дека тој ден Томе не се вратил од вечерната миса. Го одѕвонил своето, падре го видел дека излегува од црквата и дека тргнува накај дома. Но, никогаш не стигнал дома. Како завршил на ривата, само еден Господ знае. Како паднал од неа, тоа дури ни тој не го знае. А, ако знае, тогаш молчи. И ги крие оние што ги видел.
Томе не беше како нас – не знаеше да плива. Ако падот од ривата не го убил, морето сигурно го убило. Не дека некој проверува. Само на мајка му ѝ рекоа: „Се удавил. Се случува.“ Никој не викна полиција. Никој не побара да се види дали паднал самиот или некој му помогнал.
Не дека тоа ќе го вратеше.
Ама, сеедно.
*
На закопот на Томе имаше многу луѓе. Како сите што некогаш му рекле нешто грубо на Томе или му направиле нешто нему, на мајка му или на тетка му, да сакаа со присуството да покажат дека се каат. Ние, децата, стоевме отстрана, како и секогаш. И гледавме.
Ретко кого можеше да го видиш дека погледна во малиот ковчег во кој лежеше Томе, со затворени очи, но и понатаму далеку од сите нас, како што беше и додека беше жив. Него како и понатаму да не го засегаше ништо од овој свет: ни мајка му, ни татко му, ни како настанал, ни зошто тоа беше проблем. Ни зошто тој беше проблем.
За сите, освен за него самиот.
Кога требаше да почне да ѕвони, во црквата настана тишина. Во тој миг сите ја кренаа главата и погледнаа во олтарот каде што падре стоеше мирен како статуа, како што стоеше секогаш кога ја креваше хостијата, а Томе се фрлаше по ѕвоното како улав.
Никогаш не ја држеше хостијата толку долго во воздух.
Никогаш ѕвоната не ѕвонеа толку долго колку што траеше оваа тишина.
Превод: Иван Шопов
Владимира Бециќ
Владимира Бециќ, родена 1971 година во Задар. Авторка на бројни раскази и на три романи: „Орсија“ (2013), „Куќата на скршените кукли“ (2019) и „Почетна нишка“ (2019), на кој се надоврзува и нејзината прва самостојна изложба, „Нишка по нишка“. Добитничка е на награда на конкурсот „Симха Кабилјо“, кој го организира еврејската културна сцена Бејахад (2009) и на West Herzegowina Fest (2019). Освен со пишување и со сликање, традиционално се занимава со лов на легенди и со грижа за своите животински и растителни домашни миленичиња.
Контакт: vladimirabecic@yahoo.com
ažurirano: 04/03/25
