Ana Jugo
Qëndrojmë mbi një lartësi e cila na jep një pamje të mahnitshme të kodrave përreth dhe luginës që ato e rrethojnë.
“Ai atje është Trebeviqi”, tregon mami me dorë drejt njërit nga malet. Faqet i kemi të rrumbullakëta e të kuqe nga ajri i freskët, duart e futura brenda mëngëve të xhaketave të mëdha. Livadhet rreth nesh janë ende me baltë, nën hijet e pemëve bora bën përpjekjet e fundit për të mbrojtur territorin e vet, derisa luleboret dhe orkidetë nxjerrin kryet plot guxim dhe kumtojnë atë që ne e nuhasim në ajër. Pranverën.
“E ky këtu është Igmani”.
As që e di se si duken vërtet Igmani dhe Trebeviqi. Por, e di se është e rëndësishme t’i mbaj mend këta emra. Edhe për mamin është me rëndësi ta luajmë këtë lojë. Prandaj, me shumë seriozitet e ndjek trajektoren e dorës së saj dhe mbaj mend.
Në atë qytezë lugine, që nuk është Sarajeva, gjyshi e ka Rrugën e Mbretit Tomisllav, sepse atë rrugë e merr të premteve kur kthehet nga tregu, siç dikur kthehej nga puna rrugës së drejtë të Mbretit Tomisllav.
Mua, natyrisht, nuk më kujtohet qyteti im i lindjes, nuk e kam atje rrugën e preferuar emrin e së cilës do t’ia ngjitja ndonjë rruge këtu, këto male nuk më kujtojnë asnjë gjë. Por, më duket se mu për këtë do të më duhet t’i përpij edhe më shumë rrëfimet dhe shakatë e tyre, se është shumë me rëndësi se ku do të ishin ato male, sikur të ishim në shtëpi.
*
Nuk mund të përshkruaj me saktësi se ç’është shtëpia. Më kujtohet pakëz dhoma e ndejës dhe një stol i vogël në qoshk mbi të cilin kishte lodra. O nga rrëfimet, o nga kujtimet e vërteta, e di se mami nuk na linte të loznim atje kur filloi lufta sepse stoli ishte mu nën dritare, e dritarja mu përballë Trebeviqit nga i cili vinin “plumbat ndriçues”.
Më kujtohet korridori i gjatë, i ngushtë. Nga disa fotografi. Një e kahmotshme, kur babi u kujdes për ne dhe na la të loznim me gazetat. Vëllai dhe unë e mbushëm krejt korridorin plot gazeta të ndrydhura të cilat na mbërrinin deri te qafa kur uleshim. Pastaj mami erdhi nga puna dhe u shtang.
Pastaj më kujtohet sërish se kemi fjetur në atë korridor, të veshur me tuta, të gatshëm për t’u strehuar nëse dëgjohen sirenat.
Të gjitha fotografitë tjera janë të mjegullta, kujtime dhe rrëfime të shkëputura. Një piknik në Vrelo Bosne për 1 Maj. Gjyshja në ballkonin me plot lule dhe unë pas vizitës ia bëj me dorë nga parkingu. Dhe babi është në mjegull. Kemi disa fotografi dhe mund ta përshkruaj mirë. Një aktor në një film ma çoi mallin e tij. Por, nuk mund ta përfytyroj.
Ndonjëherë mami, vëllai dhe unë e bëjmë lojën e “babit”. Në atë lojë, vëllai është babi, ndërsa mami dhe unë shkojmë në aeroport për ta pritur. Por, nuk më pëlqen shumë kjo lojë. E ka po atë efekt të çuditshëm si kur zgjohesh nga gjumi në të cilin ke fituar lodrën të cilën vërtet e do.
Jetojmë në një kompleks ndërtesash mes të cilave janë livadhet dhe një oborr i rrethuar. Unë mund të shkoj kudo brenda atij Rrethi, por nga ai nuk guxoj të dal e as ta kaloj rrugën pa mamin. Të gjithë në Rreth janë refugjatë.
*
Fjala refugjat ka përkufizim. Të jesh refugjat i ik çdo përkufizimi. Çdo person në atë kamp refugjatësh karakterizohet nga ajo fjalë të cilën edhe ne, më të vegjëlit, e urrejmë fort. Nga shtete të ndryshme, me rrëfime të ndryshme, zanatli, profesorë, marinarë, zyrtarë administrativë, punëtorë mjekësorë, prindër, prindër pa fëmijë, fëmijë pa prindër, vejanë e vejusha, të gjithë në një spektër mes së mirës dhe së keqes, të gjithë të ngjeshur brenda asaj kategorie të ngushtë të refugjatit. Si fëmijë, ti nuk e di pse është kjo keq, por nga toni i zërit të atij i cili e thotë këtë fjalë ti e di se është ashtu. Kur kjo fjalë del nga dikush brenda grupit, ajo shënon dëshpërim, keqardhje për veten dhe pikëpyetje. Kur je refugjat, gjithmonë ke pikëpyetje. Krejt ai status për ty është pyetje: kur do të kthehem në shtëpi? A ekziston ende shtëpia? A është shtëpia ato katër mure të cilat e mbrojnë thelbin e jetës sate deri në çastin kur atë ta rrëmben lufta, të zhvesh e të shqelmon anembanë botës e ti ndihesh fajtor për diçka? A ka diçka të ndyrë në fatkeqësinë tënde, diçka të neveritshme? A është shtëpia njerëzit të cilët mbase nuk janë më apo mbase nuk do të jenë më kur të mbarojë lufta, dhe ti më kurrë nuk do t’i takosh asnjë gjëje, dhe asgjë për të cilën ia vlen të jetohet nuk do të të takojë më ty? Dhe mund të ulërosh sa të ta dojë qejfi dhe t’i shash ata të cilët i fajëson për gjithçka, por ajo që thua ti – dhe as që ka nevojë sepse të gjithë e dinë dhe e ndiejnë – është se brenda teje kalbet turpi. Sepse nuk ke asgjë, sepse nuk ke shtëpi si çdo njeri normal, sepse duhet të aplikosh e të lusësh, sepse ke ikur.
Kur dikush që nuk është refugjat e thotë atë fjalë, bëhet edhe më keq. E ka njëfarë përfundimi. Thuhet si fakt i ftohtë, si deklaratë e inferioritetit tënd. Banorët e sjellshëm të Ivanjicës e shmangnin atë fjalë.
*
Rrethi është plot me personazhe të dallueshme. Është një burrë fort i gjatë me mustaqe të zeza gjigante. E quajmë Barba. Më duket se jeton vetë. Sa herë që kalon pranë ndonjë fëmije, e kap fort për faqe dhe i thotë me buzëqeshje “Po ku je ti, moj barkë e vocërr?”. Faqet na digjen zjarr pas takimit me xha Barbën, por disi më pëlqen. Më duket se i shkon shumë për dore t’i përqafojë njerëzit dhe se do të mund të më mbronte nga gjithçka.
Disa njerëzve në Rreth emri u mbaron me i/e marrë. Kështu, natyrisht, askush nuk i thërret në sy, por kur të rriturit flasin dhe thonë, për shembull, Rada, dhe bashkëbiseduesi pyet “cila Rada?”, e ai i pari thotë “Rada e marrë”, ti e di saktë se për kë bëhet fjalë. Shumica e tyre janë të parrezikshëm. Por, është një djalë, atë askush nuk e quan të marrë, por të gjithë mendojnë se vërtet është i marrë, dhe fëmijët ia kanë frikën. Vetëm vëllai dhe unë nuk ia kemi frikën dhe ai gjithmonë na jep krem-banane. Fëmijët e tjerë nuk i do, as të rriturit nuk i do. Na do vetëm ne dhe teta Novkën, e cila dikur ishte mësuese, e sot është shoqja më e ngushtë e gjyshes.
*
Nganjëherë natën më vijnë ca kujtime. Sidomos pas vdekjes së gjyshes dhe gjyshit. Parajsa në tokë, ku bari i njomë është i ngjyrosur me lule pranvere dhe i mbuluar me behar nuancash të llojlojshme me ngjyrë pembe e të bardhë. Atje ku nisëm jetën pa përkatësi. Njerëzit duan që refugjati të jetë gjë e thjeshtë. Dikush që s’ka nga t’ia mbajë nuk mund të kthehet mbrapa dhe me mirënjohje pranon gjithçka që i jepet. Të jetojë gjithmonë me pikëllim. Por, nganjëherë refugjati përfytyron parajsën si një kopsht në Plluzhina. Të cilin pronari e ka rrethuar pas dy ditësh, pasi ka vënë re që dikush po e kapërcente gardhin. E pastaj filluan ta kapërcenim edhe gardhin më të madh.
Në parajsë unë kam të veshur fundin e bardhë me llastëk. “E kam blerë” në Kryqin e Kuq dhe ia kam reklamuar babit në një nga thirrjet e para nga strehimi: e mbaja telefonin dhe i tregoja se si rrotullohej fundi, dhe pastaj dëgjova të qeshura njerëzit që po prisnin telefonata. Ndonjëherë të rriturit nuk e kuptojnë se si të fyen qeshja e tyre. Në fëmijëri kam mësuar shumë herë se çka i bën të rriturit të qeshin dhe me kast i përsërisja fjalitë dhe gjestet sepse doja t’i bëja të qeshnin. Por, kjo tash ishte krejt ndryshe. Kjo më hidhëronte, më poshtëronte.
Sikur ditën e parë kur u kthyem në Sarajevë.
Në shtëpi u nisëm në këmbë dhe pas nja pesëmbëdhjetë minutash, në mes të një përpjetëze, morën kthesën në një rrugicë. Unë nuk e pashë që babi, mami dhe vëllai, i cili e mbante mamin për dore, e ngadalësuan hapin.
“Ku je nisur? Kjo është shtëpia jonë!” – tha babi dhe nisi të qeshë duke hapur dyert e garazhit. Edhe nëna qeshi.
Sot, kur e mendoj këtë, nuk më besohet se kjo ishte qeshje e njëmendtë. Pas aq shumë kohe, babit sigurisht i dukej e çuditshme dhe e panatyrshme të fliste me fëmijët e tij të cilët më nuk janë ata fëmijë me të cilët u përshëndet para katër vitesh e gjysmë. Me siguri nëna u ndje në siklet pranë të shoqit nga i cili e ndante një jetë e tërë, jetë e saj të cilën nuk arriti ta rrëfente dhe jetë e tij për të cilin nuk guxonte të pyeste. Ndoshta me qeshje përpiqeshin ta mposhtnin atë siklet. Por, për mua ajo qeshje ishte helm.
“Këtu është shtëpia jonë!”
Si ka mundësi që dikush të mos e dijë se ku e ka shtëpinë? Të kalojë me gjakftohtësi pranë derës kryesore të ndërtesës pa ditur se ç’po kërkon. Ndiej turp. Nuk po e ndiej se jam kthyer në shtëpi. Ndoshta mami e ndien këtë. Ajo di se te cila hyrje duhet të ndalet. Unë nuk jam kthyer. Kur kthehesh, njeh, krahason, kujton. Unë vetëm ndihem e turpëruar. Për shkak të mospërkatësisë.
Përkthim: Qerim Ondozi
Ana Jugo
Ana Jugo ka lindur në vitin 1988 në Sarajevë. Dashurinë e saj për letërsi e ka zhvilluar që në fëmijërinë e hershme, dhe poezitë dhe esetë e saj janë botuar rregullisht në gazetën e shkollës. Gjatë studimeve, ka marrë pjesë në shkëmbime të shumta studentore, ku ka zbuluar pasionin për udhëtimet dhe interesin për çështjet sociale dhe aktivizmin. Ka jetuar në disa shtete në dy kontinente, gjë që i ka dhënë formë botëkuptimeve të saj dhe i ka shërbyer si frymëzim për shkrimet e saj. Është fituese e disa çmimeve për poezi dhe tregime të shkurtra.
ažurirano: 27/02/23
