Adam Pakai
Nuk është ky ai terr. Terri në fshatin tim atëbotë ishte më i dendur dhe kishte aromë, kishte shije. Më kujtohet se gojën e kisha plot me atë terr. Ishte njëfarë vjeshte e hershme, vera ende s’e kishte kuptuar që kishte mbaruar. Në fund të fshatit shtrihej pylli i cili derdhej teposhtë, lëshohej tatëpjetë poshtë atyre shpateve të mallkuara të malit. Në atë pyll rronte terri. Më kujohet kur isha i vogël më frikësonin me atë terr. Kur s’dua të ha, të vishem, të zhvishem, të shkoj në shtrat… më frikësonin edhe atëherë kur nuk doja ta merrja vaksinën, të përshëndetesha me ndonjë teto që kishte ardhur nga Gjemania, për të cilën do të duhej të isha gëzuar, edhe pse po e shoh për herë të parë në jetë. Në përgjithësi, terri dilte nga ai pyll, së pari shfaqej atje, dhe pastaj dalëngadalë, shtëpi për shtëpi e mbërthente gjithë fshatin. Llaza erdhi në fshat nga rruga dytësore, nga ana tjetër. Ai as që e dinte se kishte pyll dhe tatëpjetë brenda tij. Ishte çamarrok. Llaza ishte i çmendur, por unë këtë nuk e dija atëbotë. Mendoja se nuk zinte vend sepse ishte këlysh dhe se një ditë do të rritej e të qetësohej. Racë e përzier, me qime të gjata të ngërthyera, të zeza, i gjatë nja 30 cm. Ishte disi i ngathët dhe joproporcional, si të ishte bërë prej qenve të ndryshëm. Si të ishte i përzier me diçka që do të mund të ishte terier dhe parandjenjë e keqe për të ardhmen. E ishte i lumtur, kot dhe pa rezervë i lumtur. E mbaj mend si vraponte nga veranda e shtëpisë, si vraponte me gjithë forcën rreth e qark derisa gjuha pembe i shkonte gati te veshi. Më kujtohet si u shkonte pas rrotave të traktorit të cilat kalojnë rrugës, se si marrëzisht pinte ujë duke i lagur gjithë turitë dhe pastaj i rrekej verandës, uji i pikon nga turitë derisa nëna më shan edhe mua edhe atë. Ai më shikon, e gjen veten në çdo të sharë të saj, por më shikon mua. Kërkon ta dijë, e shan vetëm atë apo edhe mua. Nëse na shan të dyve, s’është rrezik. Sipas fytyrës sime, Llaza mund të bënte dallimin kur e shajnë vetëm atë, dhe kur na shajnë të dyve. Për shumë kohë Llaza nuk ishte fare Llaza, nuk kishte emër. I provuam emra të ndryshëm qensh, por ndaj asnjë emri nuk reagonte. Crni, Maza, Lunja… nuk reagonte fare. Ai emër i tij sikur të ishte paralajmërim i fatkeqësive. Ashtu i ngathët, atij emri as që i duhej, ne, të gjithë në shtëpi, u sulëm që me çdo kusht t’i vëmë një emër se s’bën pa emër. Ashtu më thoshin. Në një çast, Gjyshi po lexonte gazetëgazetën në verandë dhe nisi të shante me gjithë fuqinë, sa ia mbante fyti. „Boll më me atë Car Llazarin dhe Kosovën e tyre, me histori dhe me luftëra…“ Nuk më kujtohen më të gjitha të sharat dhe sa zgjati kjo punë, por më kujtohet se nëna doli vrap nga shtëpia për ta qetësuar për të ardhur në vete. Ishin ato vite kur Gjyshi shante përherë e më shumë, kur lexon gazeta apo kur përcjell lajme. Sido që të jetë, ndaj asaj të share të tij Llaza reagoi për herë të parë. Kështu edhe u quajt Llaza. Që puna të jetë edhe më keq, unë si fëmijë as nuk e dija, por rruga nga ka ardhur Llaza në fshatin tonë ishte nga ana lindore dhe çonte deri te fshati tjetër, fshati serb. Nuk e vëreja atë dallim të pabesë dhe nuk e kuptoja ngurrimin që banorët e fshatit e kishin ndaj Llazës tim, qenushit të vogël të gjorë, të pavetëdijshëm për emrin e tij të pavend. Kur dilja në fshat, kur e thirrja, sepse gjithmonë bredhte dikund, njerëzit nganjëherë më shikonin me bisht të syrit. Nganjëherë jo. Vetëm Llaza gjithmonë gëzohej kur më shihte, dhe kur ia dilja ta thërrisja ishte sikur ai po më kërkonte mua e jo unë atë. Gjyshi kurrë nuk e deshi, dhe kur e pyeta përse, vetëm u përgjigj: „E turbullon ujin të cilin pastaj e pi“. Mendoja si fëmijë se ajo fjali kishte ndonjë domethënie, ndonjë urtësi të cilën do ta kuptoj kur të rritem. Tash e di, kurrë kurrfarë kuptimi s’ka pasur. Me Llazën për herë të parë kam hyrë në pyllin në të cilin në fshatin tonë fshihej terri. Bredhte, unë bredhja pas tij, para pyllit nuk u ndal, hyri brenda shkurreve të gjata të manaferrës së egër, unë hyra pas tij. Ishte ditë, e çiltër dhe e qartë si uji i burimit, por në atë pyll ishte ftohtë dhe kishte njëfarë gjysmëerrësire. Vetëm kur depërtova në thellësitë e pyllit bashkë me Llazën, e pashë se ku gjendesha. Dhe herën e parë nuk u frikësova. Ai pyll nga anash, nga rruga dhe nga fshati dukej shumë më frikshëm sesa kur hyn në të. Më frikësonte vetëm nga jashtë, nga brenda ishte një lëndinë e rëndomtë ku dendurazi rriteshin drunjtë njëqindvjeçarë dhe ishte aq e lartë, saqë majet e drunjve as që i shihja. Llaza shkonte përpara, ndoshta nja dhjetë, njëzet hapa, ndoshta edhe më pak. S’kishte aty asgjë që do të mund ta trazonte shpirtin e tij prej qeni dhe, rrjedhimisht, s’kishte asgjë që do të më trazonte mua. Kështu me Llazën për herë të parë kuptova se gjërat të cilat më së shumti ma fusin frikën janë të frikshme dhe duken frikshëm vetëm nga jashtë, e kur hyn brenda tyre, frika e cila u grumbullua derisa i sodisje nga jashtë zhduket. Se disa gjëra në të vërtetë bëhen sende krejt të thjeshta kur u hyhet në thelb. E, megjithatë, ai pyll me shenja të para të muzgut krijonte një terr aq të dendur dhe aq të zi i cili e mbulonte gjithë fshatin. Llaza dhe unë tashmë ishim në shtëpi kur nga pylli u nis terri. E shikonim me guxim, drejt në sy dhe nuk kishim frikë. Pse të kemi frikë, ne atë terr e kemi parë nga brenda.
Shumë shpejt erdhi edhe lufta. Më kujtohet se Gjyshi vdiq pas lajmeve të para për të, me shqetësimin e thellë në shpirt dhe me shikimin e frikësuar. Dhe më kujtohet se si fëmijë mendoja se Gjyshi i frikësohej vdekjes. Tash e kuptova se nuk ishte ajo frikë nga vdekja. Frikësohej nga jeta. Lufta nisi diku larg, në një rrafsh të largët të cilin kurrë s’e kam parë, nisi edhe në det, në qytete bregdetare të cilat kurrë s’i kam parë. Krejt kjo ishte shumë larg mbrapa pyllit, në fund të fshatit. Llaza në veçanti u prek. S’u bë më i qetë e as më dinak si njerëzit në fshatin tim dhe qentë, bagëtitë e tyre, s’u bë më i majmë atë vjeshtë si maçoku ynë dhe s’pushoi së lehuri me krenari nga të gjitha anët kur shkonte fshatit, duke i zgjuar me ato të lehura fshatarët e mendueshëm me sy të përhumbur. Pastaj lufta sa vinte e afrohej, çdoherë e më afër. Dëgjoheshin predhat, shkëlqimi i tyre shihej qartë dhe e shqyente atë terr i cili dilte nga pylli. Shkëndija e parë e atij shpërthimi ma futi frikën në palcë, dridhesha. Llazës jo. Llaza i lehte asaj shkëndije siç i lehte çdo gjëje. Shkëndijat dhe shpërthimet vinin nga të gjitha anët, sikur ta kishin rrethuar fshatin, u bënë tinguj të zakonshëm dhe dritë e zakonshme, më nuk kisha frikë. Madje as Llaza nuk u lehte më. U bënë të zakonshme në atë masë saqë kur kërset, shkëlqen apo eksplodon, Llaza gjithmonë më shikon vetëm mua. Kështu merreshim vesh, me shikime, dhe asnjëherë nuk e kuptova nëse ai po kërkonte ta dinte se ku isha dhe nëse isha mirë, apo nëse po shikonte se a ishte mirë vetë ai. Nuk e di nëse donte të kujdesesha unë për të apo nëse ai kujdesej për mua. Është punë e çuditshme kur ligësia hyn në rutinë dhe bëhet gjë e zakonshme. Njerëzit nga lufta kanë dalë duke rrëfyer tregime të tmerrshme e unë nuk kam aso tregimesh. Edhe pse isha fëmijë, më kujtohet kur për herë të parë para shtëpisë sonë kaluan qerre plot kufoma. Nga qerrja varej një dorë, më dukej si dora e komshi Ibrës, kujdestarit të shkollës sonë. As sot e kësaj dite nuk e kam të qartë se si mund t’i ngjajë dora njeriut, por, ja, unë e pashë se mundet. Nuk kisha frikë, nuk ishte e frikshme dhe nuk e shihja në ëndërr atë skenë me net të tëra. Thjesht, ishte kjo ngarkesë njeriu në qerre, siç kalonin përpara qerret e ngarkuara me sanë, me dru e me patate. Kuajt ngadalë tërhiqnin përpjetë, pranë tyre ecte një njeri i cili kujdesej që ngarkesa të mos binte. Më kujtohet edhe ai kalim i qerres pasi Llaza shkoi deri te gardhi, u kthye dhe nuk lehu. E zakonisht lehte. Në atë çast për herë të parë më shkoi mendja se Llaza ishte rritur dhe ishte bërë qen, se nuk ishte më këlysh çamarrok, lozonjar. Si të gjithë, edhe ne kishim uri, nuk kishim ç’të hanim, mbulonim kokën dhe fshiheshim në hangarë, kudo dhe sa herë që na përzënin. Ushtritë, fqinjët, parandjenjat e prindërve, pa dallim. I shihja se si po shuheshin prindërit e mi, se si po zhdukeshin si njerëz. Ishin të gjallë e të shëndoshë, e u venitën si bora në shpatin rrëzë pyllit ku jetonte terri. Heshtje, e dija sipas heshtjes, atëherë kur kalonte një ditë e tërë pa e thënë asnjë fjalë, as me njëri-tjetrin, as me ne fëmijët, kur kalonte një ditë e tërë pa e qortuar Llazën për shkak të ndonjë shejtanllëku të tij, papuçeve që i çonte lart e poshtë oborrit, tenxheresë së kthyer mbrapsht apo hovit të të lehurave për shkak se sorra ka zbritur në tel në oborr. Kujtimet për ta ndalen aty, në atë kohë dhe në atë vend. Nuk e ndryshon të vërtetën vjeshta e radhës kur babait nisi t’i dhembte dhëmbi, kur me net të tëra rrinte zgjuar, rrotullohej nëpër sanë. Shkonte nëpër shtëpi të shëndetit, por nuk kishte mjekë, nuk kishte barna, të gjithë ishin në luftë. Nuk e ndryshon të vërtetën se njëherë u nis drejt pyllit me sy të përgjakur nga dhimbja dhe pagjumësia dhe se nuk u kthye. A e vrau veten për shkak të dhimbjes së dhëmbit, a e vranë, a ishin të tanët apo të tyret. Nuk ka rëndësi. Më kujtohet se e sollën me qerre dhe se ishte vetë në ato qerre. E varrosëm në shpejtësi, veç ne, familja. Ishte edhe Llaza. Vite më pas, kur e tregoja këtë, këtu në fshatin e bardhë, ndodhte që njerëzit t’ia nisnin vajit në vend timin. E unë, thjesht kurrë nuk kam ndier asgjë për atë se njëherë shkoi dhe nuk u kthye. E di se me ditë me radhë i dhembte ai dhëmb dhe se i duhej të shkonte. Pak kohë pas kësaj nëna vazhdimisht thoshte se edhe ne duhet të shkojmë, fëmijët, një nga një, të fshihemi diku. Vinin disa njerëz, të tyre, me kerre të larta, civilë, të unifromuar. Llaza u lehte vetëm atyre. Predhave jo më. Sillnin paketa dhe konserva dhe më kujtohet se njëherë Llaza e preu gjuhën në kapakun e konservës gjysmë të hapur. Për këtë arsye ma merr mendja se edhe u lehte atyre. Nuk ikëm, shkuam, një nga një, u zbraz shtëpia. I fundit mbeta unë. Nuk doja për shkak të Llazës, nuk doja as të rrija, prapë për shkak të Llazës. Atë ide që unë vetë, si fëmijë, të ec poshtë rrugës buzë atij pylli derisa ta gjej ndonjë kamion në terr, nuk e kisha të qartë. Kurrsesi nuk më dukej më i sigurtë se hambari ynë, ajo zgavër në tokë e mbuluar me dhe, të cilën babai e bëri para se ta kapte dhëmbi, për ne fëmijët. Madje mund të fshihesha edhe në atë ahur në atë koritë nga e cila dikur ushqeheshin lopët. Gjithçka kishte më shumë kuptim se të nisesha buzë pyllit, natën, vetë. U nisa, atëherë, kur të mëdhenjtë u morën vesh dhe u nisa se s’kisha tjetër. Nuk kisha ndonjë qëndrim ndaj kësaj, ndaj atyre hapave, poshtë rrugës, pastaj përpjetë, buzë pyllit ku rronte terri, pastaj nëpër fushë. Llaza shkonte pranë meje, për herë të parë atëherë pranë këmbëve të mia. Sillej me dinjitet si i edukuar dhe i madh, me kokën poshtë, nuk vraponte sa andejkëndej dhe nuk lehte. Për herë të parë Llaza ishte i tillë. As edhe një gjurmë të atij këlyshi çamarrok që veç dinte të lozte. Llaza atëbotë, në atë rrugë, u rrit dhe e shihja se si rritej. Në terrin e natës erdhëm deri te ai kamion, ishte i fshehur në kaçubë dhe Llaza e pa i pari. U ndal. Nuk lehu, nuk lëshoi zë, ngriti kokën dhe e vështronte atë kamion. Sipas tij e dija se kishim mbërritur, të mos ishte ai, unë veç do të kisha vazhduar dhe të kaloja pranë atij zabeli. Më futën në kamion si thesin, fëmija thes, në heshtje, pa asnjë fjalë, pa të lehurat e Llazës. Më kujtohet duke e shikuar se si u ul në rrugë dhe nuk provoi të nisej pas meje, të lehte, të më thërriste. Kur u nis, ai e dinte se vetëm mund të më përcjellë. Unë ende shpresoja se mund t’i pyesja e t’i lusja ta merrnim me vete. E ai, thjesht këtë e kishte të qartë. Pastaj pasuan disa pika ushtarake, regjistra, sipas të cilave na thërrisnin. Pasuan strehimet e përkohshme, i pari, i dyti, i treti. Krevati me kate me dyshekë të prishur, ca lodra të çuditshme, të përdorura dhe të grisura, „humanitare“. Vazhduan bisedat, me orë të tëra, me të huajt, me të tanët, ushtarët me uniforma të bardha, që mos t’ua kemi frikën si fëmijë. Në fund megjithatë u gdhiva te ajo teze në Gjermani, së cilës nuk iu gëzova kur erdhi te ne. As ajo nuk m’u gëzua fort. Te ajo erdhi edhe letra për mua, kishte mbërritur para meje. Nëna po shkruante se në fshat ishte gjithçka njëjtë, se Llaza po bredhte nëpër fshat si para luftës, dhe se çdo natë shkon për ta kërkuar. Shkon fshatit dhe e thërret, por sigurohet që çdo natë ta kalojë me të, dhe i duket sikur edhe unë jam atje. Madje e ka lënë të flejë brenda shtëpisë. Në Gjermani qëndrova për disa kohë. Pastaj vazhdova tutje në një qendër pranimi, pastaj kalova oqeanin në një strehim kolektiv. Vonë e merrja vesh, përpara komisionit të atyre njerëzve të cilët përherë qanin në vendin tim. Mora vesh se nëna më kishte pësuar në luftë. Kaq. Më vonë nga një njeri i fshatit tonë dëgjova se e kishin gjetur të prerë në oborrin e fundit mbrapa shtëpisë dhe se dukej sikur e kishin sjellë aty, diku nga fshati. Njerëzit e panjohur qanin për fatin tim si të ishte ndonjë film. E unë e përfytyroja atë pamje, më kujtohej oborri ynë dhe thuajse e shihja nënën me t’u ngrysur teksa shkonte fshatit dhe thërriste: „Llazar, Llazar…“, me gjithë fuqinë. I përfytyroja disa ushtarë teksa e rrethojnë. Ndoshta „të tyre“, të cilët do ta vrisnin se qenit ia kishte lënë emrin serb, sipas atij cari të tyre. E mbase ishin edhe ushtarët tanë, të cilët e vranë sepse mendonin se po e kërkonte ndonjë serb në fshatin tonë. Njeriu i fundit që e kishte parë të gjallë, nga njerëzit që kam takuar unë, më kishte konfirmuar se ajo çdo mbrëmje shkonte fshatit dhe e kërkonte Llazarin ta çonte në shtëpi dhe se me atë qen kishte kaluar shumë më mirë se shumica e fëmijëve me prindër në atë kohë, në atë vend. Nga ai njeri dëgjova lajmin e fundit në jetë i cili më përkiste dhe të cilin e dëgjoja. Nuk kam më pyetje dhe nuk ka më përgjigje. Mbeta gojëhapur dhe u ndala, nuk e thashë atë, atë pyetjen e fundit, atë mbrëmje. Prandaj, as sot e kësaj dite nuk e di si përfundoi Llazari. Nuk shkon të pyesësh për qenin kur dikush të tregon si ta kanë mbytur nënën. Nuk është e hijshme e as njerëzore.
U bëra inxhinier i hidroteknikës në Kanada, jetoj mirë. Kam dy vajza, bashkëshorte. Kur bëra para sa duhet shkova te mjeku dhe i kërkova të m’i nxjerrin të gjithë dhëmbët dhe të më vendosin protezë. Isha veç 26 vjeç dhe mendonin se isha çmendur. Të gjithë dhëmbët i kisha të shëndoshë. M’u desh të shkoja te psikiatri. Kur e dëgjuan rrëfimin për babain tim dhe për atë dhembje dhëmbi më dhanë vërtetimin se dentisti mund të m’i nxjerrë të gjithë dhëmbët e shëndoshë. Kështu u njoha me gruan time, bënte praktikën para mbarimit të fakultetit te ai psikologu, i cili ma dha atë letër. Vërtetimin se me dhëmbët e mi mund të bëj ç’të dua. Kështu është këtu, për gjithçka ekziston procedura dhe ka letra. Kredinë për shtëpi e kam kryer, kam dy vetura, dy pushime, pushimin dimëror dhe veror. Shkojmë në ekskursione për festa, fotografohemi, shkojmë në festa familjare… por krejt kjo disi s’e ka ngjyrën e njëmendtë, s’e ka atë shije, atë erë, atë intensitet… krejt kjo është asgjë, or Llazar.
Përkthim: Qerim Ondozi
Adam Pakai
u lind në Beograd më 1975. I kursyer të japë të dhëna biografike, pa ambicie, pa pritje të mëdha. Shkrimtar i cili deri më tani e botoi romanin Varreza për Danilo Kishin dhe përmbledhjen e tregimeve Serbët nga edicioni Jugosllavët. Më i lumtur si baba sesa e bija e tij me të. Disa miq, ndonjë zakon i keq, një skuter dhe një qen. Jeton mu në breg të detit të Panonisë, i hutuar me bregun rreth vetes.
ažurirano: 31/01/20
