Јасна Радуловиќ
Затоа сакаме да ги повикаме авторките и авторите на нов и креативен начин да размислуваат за помирувањето и да нè инспирираат со раскази кои ги надминуваат постоечките предрасуди и вкоренетите непријателства, со приказни кои ги поместуваат границите. И на тој начин можеби да им го дадат потребниот поттик на нашите општества.
Темата е помирувањето по војните во постјугословенски контекст.
„Го виде ли мејлот што ти го пратив?“
„Го читам.“
„Зошто не го испратиш оној расказ за невидливите, се сеќаваш, оној од жолтата тетратка?…“
Неверојатно! Какво промашување!! Три минути до крајот! Ибро, па што е ова?? Играчите од клупата се на нозе, му довикуваат, но предоцна е, луѓе, предоцна, сфатетe. Не, не, нема веќе, таква шанса нема да се повтори… Еве го и тренерот на жолтосините…
„Никола, ме слушна ли? Зошто не испратиш?… Намали го тоа, човеку, не те слушам!“
„Нема. Нема ни да намалам ни да го пратам некому. Го знаеш тоа.“
„Намали, човеку!!! Не те слушам. Расказите се добри. Онаа за невидливите е…“
Уште една шанса! Ајде Златане, сонце мајкино! Десно, десно ти е, зар не го гледаш? Тоа, тоа… гооооооол, гооооол, 2:1 за Швеѓаните во последната минута пред крајот! Ибро, Ибро, сонце мајкино, тоа го можеш само ти! Каков карате гол а ла Златан, какви рефлекси!! Шведци-медци, синожолти кралеви!! Како само го помина Роналдо кога му…
„Никола, намали! Дај ми го далечинското!“
„Не ти го давам и нема! Нема да собирам слава од раните на мртвите и тагата на живите. Точка!!“
„О луд човек! Имаш дарба, немаш пари. 800 евра би ни дошле добро. Доаѓа зима, ни требаат дрва за огрев, нови патики за Матија, јас го носам капутов веќе шеста зима…“
„Попрво ќе се убијам отколку да објавам некој. Ти реков!“
„Немој така. Твоето молчење нема да ја врати, го знаеш тоа. Ти мислиш дека мене ми е лесно да те молам, а? Дека мене не ме боли нашата рана и твојата приказна? Боли, човеку, не знаеш колку! Ама мајка сум! Морам да мислам на детето што го имаме!“
„Јас го кажав своето!“
„Е па јас не го кажав! Гладни сме, Никола, свести се! Ја чуваш таа твоја дарба во фиока и секоја ноќ ги преправаш, а ние дење гладуваме! Да ме нема мене, веќе би умреле!!“
„Јелена, сфати – нема и готово! Од 1995 ме гњавиш објави! Ти реков – нема! Ако треба ќе се обесам горе на таванот, ама – не-ма!! Ни-ед-на! Умрете сите, гајле ми е! Таа и онака е мртва, можете и вие! Никогаш, ме слушаш ли? Ни-ко-гаш!“
„Имаш ли ти срце? Син ти е без патики! Таа е мртва, не можеме да ја вратиме!! Спаси нè нас живите! Смилувај се, о камену нечовечен! Што ли гледав кога тргнав со тебе?!!“
„Намали го тоа!“
„Нема!“
Така го завршуваа разговорот. Тој се закануваше дека ќе се обеси, таа викаше дека ќе умре ако тој не се свести. Ќе ја треснеше вратата и ќе го пуштеше телевизорот погласно. Таа ќе отидеше во кујната и ќе го вклучеше радиото. Ги триеше плочките и пцуеше. Подот и плачеше. Прозорците и мрчеше. Го пеглаше испегланото и потпевнуваше. Потоа ќе седнеше на масата, вадеше блок и пенкало и почнуваше да ги собира сметките, рачно да се смири. Тој нејзин Никола, да е вистински човек, маж и татко, можеше да напише расказ за нив. И да заработи пари на тој конкурс за нов капут, патики, зелка, компир, грав и дрва. Така мисли Елена која во зори, додека тој спие, кришум, во ношница и градник, ги вади неговите тетратки од фиоката во ходникот, оди во кујната и чита. А потоа, некаде околу седум, ги бакнува кориците уплакана, ги враќа во фиоката и му вари кафе. Ама Никола не сака.
Човекот се зарече. Откако ја симна од јажето, таму на таванот, 1992, русокоса и бремена, се зарече. Никогаш повеќе. А приказната беше за неа. За мајка ми. Осумнаесетгодишна Србинка заљубена во седумнаесетгодишен Хрват.
Никогаш не знаев што би требало да се напише на часот по хрватски на тема „Мојата мајка“. Другите деца имаа мајки и можеа да ги опишат. Јас својата не. Ја немав и не знаев да ја опишам. Никола и Јелена по погребот во летото 1992 ги сокрија сите нејзини слики, особено тој повеќе не можеше да го поднесе нејзиниот поглед, насмевка, што и да е нејзино откако онаа вечер по Дневникот, а пред Спортот, ја најде на таванот. Се обеси во аголот, клечејќи, толку силно сакаше да умре кога дозна дека татко ми загинал. Се слушна само туп. Никола се качи и крикна. Јелена дотрча по него, падна преку него и го бакнуваше нејзиното, сè уште топло, мртво тело. Сирената пиштеше. Обајцата ја прегрнуваа и ја молеа да им прости. Што да им прости?? Па не го убија тие татко ми, средношколската, животна љубов на мајка ми. Не го прифатија зашто имаше војна. Тие се хрватски Срби, а тој малолетен хрватски доброволец, но не го убија тие. Други Срби го убија, имаше војна, имаше омраза. Не знам како е тоа кога ќе ти умре детето, само знам како е кога ќе ти умре мајката, но претпоставувам дека тоа е исто, па ги разбирам. Го разбирам зошто пишува за неа и не ги објавува расказите, ја разбирам зошто инсистира тој конечно да ги објави. Кога би го направил тоа, би ја пуштиле својата рана во светот како безглав змеј и обајцата би можеле во мир да се обесат и најпосле сите би биле среќно семејство: мајка ми, татко ми, јас, Јелена и Никола.
А Матија?
Матија не ми е роднина. Тој е роден после мене. Се роди глув, аутистичен е откако го вакцинираа. Супер е што е глув. Не знае кога се караат. Грозно е што е аутист, никој не може да допре до него, дури ни јас. Во свој свет е и не го интересираат туѓите приказни. Се обидов да разговарам со него, но не ме доживува. За него сум невидлив. Тоа е смешно зашто за светот и луѓето тој е невидлив.
Матија сака да гледа фудбал и му пречи кога наглувиот Никола ќе го засили тонот до крај. Се смее кога овие трчаат по топката. Додека се смее, Матија не слуша колку е погласен од телевизорот, а Никола не може да го намали. Не постои далечински управувач за Матија. Никола плаче кога ќе го види Матија насмеан. Тој тогаш се смее уште погласно зашто му е уште посмешно кога стариот плаче. Ги гледам двајцата. Го знам тоа чувство: два воза стојат на станица. Прозорците се затворени. Зад едниот е Матија. Зад другиот е Никола. Врне дожд. Не се слушаат, не се разбираат, не можат да комуницираат. Само можат да се гледаат додека едниот од возовите не тргне. А кога ќе тргне, тргнува во спротивна насока, и во првиот миг, а тоа најмногу го боли Никола, не чувствуваш чиј воз, чиј живот се помрднал. Само знаеш дека насоката е погрешна и дека твојот воз оди во спротивна насока од оној на Матија.
Му го дадоа името Матија во спомен на мама. Мајка ми го сакаше своето момче Матија, татко ми. Бидејќи тие останаа без бремената неа, која пак остана без убиениот него кога по војната им се случи син, го нарекоа Матија. Иако сите ѝ велеа да абортира зашто е престара, Јелена и Никола не можеа да поднесат погреб на уште едно свое дете. Не знаеја дека по војната, стравот и смртта на мама повеќе не се способни да го поднесат ни животот на уште едно свое дете. Стравот дека повторно би можеле да го изгубат и закопаат, или да го симнат уште топло од некое јаже и од таванот поради нова војна или стара омраза, ги излудуваше. Па кога го вакцинираа и кога тоа глуво и љубопитно малечко одеднаш овена и се заклучи во својот дождлив воз, иако сите ги сожалуваа, тие, на некој болен начин, беа неописливо среќни. Јас ги разбирам. Го знам тоа чувство кога си среќен зашто светот не може да ти го одземе она што ти е најсвето. А на аутистичниот и глув Матија ни светот ни војната не можеа да му сметаат. Зарем тоа не е причина за неопислива среќа? Сознанието дека нема такво јаже, таква омраза, таква војна кои би можеле да ти го одземат детето! Каква ѓаволска среќа е тоа!
Единствено кога си невидлив, тогаш си сигурен. На пример, јас. Никогаш не сум ја видел мајка ми, никогаш не сум ја допрел. Умрев заедно со неа, онаа вечер на таванот кога нè обеси. Јелена и Никола никогаш не дознаа дека постојам, за нив отпочеток и засекогаш останав невидлив. Денес во светот само невидливите деца се сигурни. Татко ми знаел дека постојам. Затоа, луд од среќа и страв, случајно застанал на онаа мина во полето каде го избркале. Добар тато, единствено тој и мама ми се радуваа! Глупав тато, не знаеше дека неговите и нејзините не би дозволиле да бидеме заедно.
Дури откако сите тројца сме невидливи, ние сме среќно семејство. Сега никој не ни може ништо.
За задача морам да напишам писмо за помирувањето. Глупава тема. Стојам пред огледалото и гледам во стаклото. Не гледам ништо. Морам да се помирам со тоа дека сум невидлив за сите огледала на овој свет: човечките очи, врамените стакла или прозорците од возовите. Седам над својата жолта тетратка, мавтам со ногата и го гризам моливот. Барем да може Никола да ме види и да ми помогне со задачата. Тој пишува добро. Јас не. Учителката рече да размислиме кого најрадо би го помириле или со кого најпрво би се смириле. Но кој сум јас? Јас немам ни име. Тргнав да се родам за да ги помирам оние на мама и на тато. Не успеав. Го гледам Матија. Погласен е од телевизорот. Тој е среќен, глув, аутистична будалетинка. Дојде да ги помири Јелена и Никола. Успеа. Сè додека се караат поради него, ќе ги проживеат своите тажни животи.
Мислам дека не можеш да ги помириш оние кои одбиваат да се помират со себе, со својата совест и улогата која ја имале во војната. Зашто сите имавме улоги. Ним им е поважно да останат во право, отколку да одат во мир со себе.
Со таквите никогаш не можеш да се помириш.
Морам да се помирам со себе – јас сум невидливо момче и мојата приказна не ги интересира луѓето кои можат да си ги видат очите во огледало. Ќе ѝ кажам утре на учителката – некои задачи едноставно не можат да се напишат предвреме.
И таа е невидлива, ќе сфати.
Превод: Иван Шопов
Јасна Радуловиќ
Јасна Радуловиќ, непоправлива вљубеничка во Индија, кучиња-скитници, љубеници и пишување. Храбар оптимист и кога е до грло во гомна. Подивува од бес и тага кога се соочува со омраза, неправда, медиумска лага и манипулаација, кога ќе се соочи со она, па знаете веќе, вртење на главата настрана, со спуштањето на ролетните 1941, 1991, 2016 само за да не се види вистината. А вистината се гледа, колку и да ја криете, таа пробива надвор, како упорна дамка. Така и Јасна, не се дава таа, знае што сака и го остварува тоа.
ažurirano: 01/02/20
