Маријана Чанак
Дома е тивко како во кадифена кутија. Старата се пакува за пат. Се движи бавно, стапалата ѝ се криви, на двете има глуждови со големина на шести прст. Таа тоа го вика коска. – Ја имам коскава – вели – па можам само во рамни обувки. А некогаш не знаев без потпетици да одам. Ниту ќе излезев од дома без обетки. Веќе долго ништо не носам, само саатот. – За старата саатот е нараквица, изнакупи цела колекција. Саатот на нејзината рака покажува 22:05. Ја зема хоклицата, бесшумно ја потпира на орманот, лесно се качува, ги отвора вратничките, па почнува да претура по полиците. Од орманот пука, чкрипи, старата негодува. – Ѓавол да те носи, што цимолиш – вели – своето си го земам, не твоето. – На високата полица чува недопрени ролни платно, одоздола има ленти, ластици, тантели и врвки, под нив кутии со конци, копчиња како лажни дукати и глави од шпенадла. На дното е машината за шиење. Нечујна како дремлива мачка. Скаменета. Старата со години ја нема чепнато. Извади неколку кројачки листови, креда, метро и ножици, па сето тоа го нареди по масата. Бира крој за фустан. Има сигурно пет години како нема извадено крој, ако не и повеќе. – Очите не ми се како некогаш – велеше одбивајќи тезги. – Ама што е тоа за тебе – муштериите се враќаа и ја наговараа – ти го можеш тоа и мижејќи. – Некое време прифаќаше ситни преправки и пораби, а потоа ни толку. Сега направи договор самата со себе. – Ќе го сошијам фустанов, макар и оќорела – се зарече.
Претходните денови шеташе по бутици, бараше, превртуваше, се правеше дека не забележува како продавачките вртат со очите на секое нејзино прашање или забелешка. – Боите и дезените паметот да ти штукне, а фустаните никакви – вели во себе. – Едниот предолг, другиот преширок, третиот несмасен како вреќа. Овде предлабоко деколтето, таму грбот гол, ваму остри шлицови. Ракави или нема, или се влечат по земја. Пипкам, тоа тенко како пајажина или круто како пластика. Каков материјал е ова? – Рејон, госпоѓо. – Ма оди по ѓаволите. Рејонот е запалив како барут – си мисли. – А ова, па во ова не може да се оди. – Тоа е свечен фустан, госпоѓо, не е за шетање. – А за танц? За танц е добар колку што е добар тесен чевел. – Продавачката незаинтересирано ги поткрева рамениците. – Не знам што сте замислиле во главата – вели. – Веројатно тоа одамна го нема – заклучува старата, па поаѓа дома решена самата да си направи фустан.
– Нема да биде тешко – кима со главата – да се погоди вистинската мера. – Лесно влече со креда по платното, мрда со усните како да бае. – Нема ден да не те спомнам. Би ти дошла јас и порано, ама не се можеше, сиромаштија нè снајде голема. Сега е добро како беше. Само што сме стари. Јас обневиделив, а татко ти е глув, би можел меѓу топови да спие. Ќе видиш за некој ден кога ќе ти дојдеме. Сè си мислам ќе нè познаеш ли. Оваа далечина… Предолго трае. Ама уште никој си ја нема мајката заборавено, па нема ни мене Данка моја. Кога и да го кажам тоа, татко ти се лути, одмавнува со раката, профучува. Ме погледнува како да сум изветреала. Лудо, па живее, така ми вели. Се разлути и пред некој ден, кога му реков дека ќе ти го понесам фустанот. Мрачно ме погледна, вели: баш тоа ѝ треба таму. Нека го, нека тропа, нема веќе ништо да му кажувам. Кога си женско, секогаш фали нешто за облекување. А што знае тој за тоа, нека си ја гледа својата работа. Смали го багажот, вели, товариш ко да нема да се враќаме. Прекасај си го јазикот. Зошто да не се вратиме. Ништо големо не носам, само основното. Малку храна, ти ќе ми кажеш што би сакала, не може на оние нивни чорбички да се живее. Какво месо, каков леб, можам и штрудла да ни замесам. Кафе ќе земам. Право кафе, не оној нивниот мелен костен, ’бати костенот. И цвеќиња. Знам дека тоа не смее, ама ќе го скријам семето некако. Кој ќе претресува баба на граница! Ќе понесам хортензии од нашата градина, па да ги посееме кај тебе. Памтам, кога беше мала, колку сакаше да им ги тргаш цветовите. Ќе тргнеш, па ќе загризеш како јаболко. Никогаш не те карав. Пак ќе процути грмушката, а ти еднаш си дете и никогаш веќе.
Кроеше до доцна во ноќта, со шпенадли ги поврза парчињата платно, па задоволно се загледа во фустанот. – Добар ќе ти биде. Баш добар – кима со главата. Платното под раката е меко и лизгаво, неосетно се милува со кожата, се лелее како млад ветар. Бара тело за да добие полна форма. Витко тело. Фустанот е црн како недозреана дудинка и црвен како згмечена цреша. До земја долг. Три реда карнери, благо струкиран, ќе му додаде тенкичок појас за врзување и скриен патент на рамото. Наместо висока крагна, лежерни ленти за панделка. Лелеавите ракави фатени во нагласени манжетни како во ракавици. Тука ќе пришие ситни златни копчиња. По осум на секоја. Ќе придодаде и две златни бесшумни ѕвончиња на краевите од појасот. – После никаков накит не ти треба – мисли задоволно. – Можеш некои помали обетки ако мислиш да ја фаќаш косата. За чевли знам дека не ти требаат, отсекогаш си сакала боса да танцуваш. Има тука уште работа, ама мене не ми е тешко. Утре ќе шијам, ајде сега да легнеме. – На саатот стои 22:05. Старата ги гаси светлата и се вовлекува во крпите.
Како што ќе ја допре перницата со главата, така потонува во сон. Сонува како бере јаболка од џуџестото стебло во градината и ги става во плетена кошара. Однекаде изникнуваат две млади девојки облечени како старици, ја поздравуваат и ја прашуваат дали знае колку е часот. Старата забележува дека зглобот ѝ е гол и ја облева непријатност. – Не знам, богами – вели – веројатно е близу пладне. Тие двете се насмевнуваат како по команда. – Се ближи судниот ден – вели едната. – Бог веќе ги има одредено и денот и часот – додава другата – кога ќе се оконча овој зол свет. – Времето истекува – продолжува првата. – Ама Он не сака никој да умре, сака да го преживееме крајот на светот. – Да живееме во рајот на земјата – заклучи другата. Старата ги гледа сомничаво. – Вечен живот – велат наглас, па ги подаваат белите раце како да ја повикуваат. – Никогаш да не умрам? – прашува старата. – Тие двете потврдуваат со насмевка. – Ѓавол да ве носи – старата дувнува во пазувите како да ја гони клетва. Вади јаболка од кошницата и на секоја ѝ подава по едно, тие се снебиваат. – А зошто да не умрам – прашува гласно – кога ќе чукне часот? – Едната го зема јаболкото, другата ја проголтува земјата. Старата се врти на другата страна, до утрото ноќните слики ќе изветреат како да ги немало. Спие мирно.
Следниот ден седи на машината, меѓу забите држи резервна игла и шие. Од утрото до пред мракот. Машината прави изедначен звук, ѝ вибрира преку педалата на ногата, материјалот е послушен под прстите, конците не се заплеткуваат, иглите не пукаат. Спокојна е додека работи. Потоа се сети кога последен пат зела толку сложен крој. Таа тоа го вика филмски фустан. – Тежок е за шиење, лесен за носење – имаше обичај да каже. Последниот таков го правеше за една тивка жена, ниска беше и набиена, препознатлива по жолтата кожа. Поради кожата ја викаа Жабица. Мажот ѝ дошол да го земе и да го плати фустанот. Кога старата му ја кажала цената, него нешто ќе го жегне, па вели: – За тие пари можев нова жена да купам. Додуша, гола. – Старата пегла, се прави дека не слуша. – Судија – помислува – а скржав. – Гола, гола – продолжува тој. – Фустанот и онака за ништо не служи. Освен што бара да биде слечен. – Старата ги одби неговите пари, фустанот го изнесе на пазар и таму го продаде. Сега се смешка кога ќе помисли на тоа. Утре ќе пегла, ќе ги нареди работите во малата патна торба, спремна е.
Патуваат со автобус, зад стаклото пишува слободно возење. Старата и нејзиниот човек заедно се приближуваат до стојалиштето. Таа го држи под рака, тој ја носи торбата, одат молчешкум и изгледаат како да не се забележуваат, онака како што не ги забележуваат деловите од телото што не им задаваат болка. Велат добро утро, се провлекуваат меѓу седиштата, се обидуваат да ја погодат понесончевата страна. Кога ќе се пополнат седиштата, возачот прашува дали сите си ги понеле пасошите, луѓето забрмчуваат, автобусот тргнува. Старата седи до прозорот, гледа како се менуваат стебла, бетонски столбови и куќи. Сонцето трепери по наборите на кожата на нејзините раце. Сликите се враќаат. Немаше ни 40 кога одовде си отидоа со воз. Беше април, уште ѝ мириса на искосена трева и на недовршен ручек на шпоретот. Не понесоа ништо освен тоа што го имаа на себе. Се возеа во сточен вагон. Без прозорци, вода и воздух. Данка штотуку се беше задевојчила. Колку има поминато откако заврши војната? Не заврши, стивна. Старата чукнува со ноктот по стаклото од својот рачен саат. Стрелките не се мрдаат. Го поклопува со дланка, па задремува. Патот е рамен, не се сепнува многу.
Стасуваат за помалку од три часа. Излегуваат тивко, поворката оди кон сивата пуста зграда. Некогаш во неа се произведуваше свила, некогаш зјаеше празна и неупотреблива. Некогаш ја оградија со бодликава жица и ја претворија во мачилиште. Старата памти дека беа вселени во бараката број шест. Со уште осумстотини души. Сите заедно ги тераат на капење. Априлот е жежок како јули, Данка трепери. Еден стражар ја зграпчува за голото рамо и ја изнесува од бањата. Ја држи гола пред облечените, штрака со фотоапаратот и му се смее на нејзиниот срам. Трипати ја изведуваа така. – Од тоа се разболе – кажуваше старата после. – Доби некој уплав и падна в постела. Умре од срам од тоа што го правеа со неа злосторниците. Цел логор знаеше за неа. Колку беше убава и стамена. – Додека некој од поворката става венец на спомен-плочата, старата го брише песокот од очите, па се упатува накај гробиштата. Таму е каменот со името на Данка, под него ќе го остави новиот фустан.
Превод: Ѓоко Здравески
Маријана Чанак
Маријана Чанак (Суботица, 1982) завршила студии по книжевност во Нови Сад. Пишува проза. Двократна добитничка е на наградата „Лаза К. Лазаревиќ“ за најдобар необјавен современ расказ и е првата лауреатка на наградата „Воја Чолановиќ“ за најдобра книга раскази (2023). Ја објавила книгата проза „Уличните продавачи на улица“ (2002), збирката раскази „Прамајки“ (2019, прво издание; 2023, проширено издание), романот „Клара, Клариса“ (2022), кој се најде во финалето на НИН-овата награда и на Виталовата награда, збирката раскази „Пат од црвени цигли“ (2023) и романот „Светло тројство“ (2024).
Контакт: https://www.marijanacanak.com/
ažurirano: 17/03/25
