Василије Перовиќ
Од раното детство речиси секој летен распуст го поминував кај баба ми, вдовицата Цвијета, во селото Г. под Острог. Последните години доаѓав сѐ поретко и на прескок. Родителите повеќе не ме праќаа на „летен одмор на свеж воздух“, туку ќе дојдев тогаш кога ќе ме повлечеше желбата. Или кога летните морски планови ќе дојдеа во расчекор со расположливите можности, па ќе се тешев дека месец-два престој кај Цвијета и познатата селска раја од детството е прифатлива алтернатива за вжарениот и празен летен Белград.
Изборот на летни активности во селото беше ограничен на капење во Зета, берење овошје, читање или „дување во газот на кравите“, како што Цвијета колоквијално го нарекуваше чувањето стока од пладне до првото ѕвоно на Острошкиот манастир. Навечер можеше просто да се излежува во топлиот кадифен мрак на големиот стар стол под дудинката. Тука ги поминував ноќите, слушајќи музика од малиот транзистор и следејќи ги со поглед ѕвездите што паѓаа, кои го шпартаа небото над селото.
Како секој љубител на поп-рок кој држи до себе од хипи-генерацијата на залез, редовно слушав Радио Луксембург, нестрпливо чекајќи единаесет навечер и почетокот на Шоуто на Тони Принс.
Таа 1971 година Цвета веќе ослабе, приближувајќи се до своите седумдесетти, па чичко Марко со семејството пред неколку години ги презеде повеќето домашни работи. Таа така слободна навечер често знаеше да седне покрај мене, па потоа заедно ќе слушавме музика, кратејќи ја ноќта.
Неколку дена подоцна се осмели и ме праша дали би можел во осум да го „навијам“ транзисторот на Радио Титоград, зашто чула дека таму тогаш „ги пуштаат песните“. Така ја воспоставивме нашата премолчена и пријатна рутина во осум да ги слушаме „песните“, а потоа рок и поп на Луксембург.
Наместо вообичаената рамнодушност кон музиката на 208, со текот на времето почна прво срамежливо, а потоа сѐ повнимателно да слуша блуз-рок. Силен и очигледно потресен впечаток врз неа оставаше музиката од постхумниот албум Pearl од Џенис Џоплин, кој тоа лето се искачуваше на сите листи. Секоја вечер стрпливо го чекаше доаѓањето на ред на песната Cry, cry Baby. Седеше неподвижно, впивајќи ги пискањата на напукнатиот глас на Џенис, со тврд поглед вперен во транзисторот, како да сакаше така да ја ослободи или да ја искорне таа песна од радиото. Неколку вечери подоцна ме праша кој пее и каква е таа песна. За песната реков дека зборува за несреќната љубов на жена што ја напуштил нејзиниот човек, кој потоа не нашол среќа таму кај што ја побарал. И за нејзиниот очајнички повик да ѝ се врати заедно да ја исплачат неговата тага. А, дека пејачката е Џенис Џоплин. Жена што живееше пребрзо и умре млада. Затоа што повеќе немаше за што да живее.
Нервозно гризејќи ги усните, Цвијета тивко и уверено констатираше: „Неа ја болел животот. Не го исправила така што умрела. Го знам тоа, годините ме научија. И мене ме болело… порано.“
Од приказните на другите чув за тоа „порано“. Но, за трагичната смрт на дедо Стојан никогаш не ја чув приказната од самата Цвијета. Иако свесен за тежината на темата што ја отворам, морав да ја прашам за тоа: „Никогаш не си ми раскажала како умрел дедо.“
„Зарем татко ти не ти кажа?“
„Ми кажа само дека добил воспаление на белите дробови и умрел 1944 г… Имало војна, па се умирало секој ден. И дека му немало спас. Ете, толку знам. А, знам, исто така, дека воспаление на белите дробови може да се излечи. Зарем не можел некој доктор да му помогне, имало овде доктори и пред војната?“
Се замисли, пребарувајќи по спомените. Тивко почна, со зборови што се престигнуваа еден со друг:
„Мој Стојан, твојот дедо, умре овде во старата куќа околу Божиќ, 1944 г. Беше во град, на пазар, да продаде малку тутун, сирење и ракија и да донесе сол, газија и брашно. Беше студено, дуваше гаден северец и донесе мраз и снег. Кога се враќаше дома, на Сушица кај Аџиин Мост, го сретнале тројца пијани Бајови четници од селото М, тука кај градот. Го претепале и го фрлиле во реката. Му рекле, затоа што синот, татко ти Миљан, е банда комунистичка. И уште му рекле дека е среќен што не го застрелале на место. Го чистат теренот од банда, велат… но, за Божиќ, ете, го честат со животот!
Мој Милјан 1942 г., кога отиде во партизани, имаше помалку од дваесет. Подобро таму отколку со овие нелуѓе што мајките место со млеко ги надоиле со горчлив јад!“
Застана за миг да се собере и да се смири. Од радиото лелекаше Џенис Џоплин.
„Таа ноќ одел три часа по мраз во мокра облека. Утрото доби грозница и висока температура. Го лечев со баба Стана како што знаев и умеев. Немавме никакви лекови, ништо немавме, вечерите ги крпевме прескокнувајќи го ручекот… војна беше. Што можев да правам, од старите ни остана само овој крш и четири кози, па ете таква наследна сиромаштија и останавме!
Ни се најде комшивката Јока и ни донесе некои свои треви за чај. Не помогна.
Потоа осум дена не можеше да диши ниту да стане од кревет. А, температурата не попушташе. Баба Стана му ставаше облоги со листови раштан. Од тоа само му се отворија живи рани. Се намачи кутриот и брзо умре… а, можеби така беше подобро. Помалку се мачеше. И ние со него…
Ми рекоа по војната дека умрел од силно воспаление на белите дробови. А, јас мислам од овие нелуѓе. Ни денес не разбирам зошто добриот Бог дозволи да гледаш како човек се мачи, а не ти дава некако да го избавиш од маките?“, воздивна длабоко и со ракавот од блузата ги избриша влажните очи.
„Можеше ли да викнеш доктор од градот? Да не умре како пес под плот?“
Севна со страшен поглед, со стиснати заби молчеше секунда или два, па испука во мене рафал од зборови:
„Отидов во град уште утредента. Италијанскиот доктор побегна со војската, Германците не сакаа да ме пуштат преку рампата, ние за нив бевме ништо, црви. Го барав нашиот болничар, стариот Словенец што служеше тука во градот уште од Кралството. Ми рекоа дека партизаните или четниците го стрелале како народен непријател. Е, јас мислам дека не го стрелале како непријател, туку затоа што човекот не сакал да биде сениште како нив. Испадна дека сите тие, освен Италијанците и Германците, се бореа за народот. Така што го стрелаа и го фрлаа од карпа!
А, што е народот? Кога сите мислат исто, молчат и слушаат? Тоа ли е тој народот? Сите луѓе не можат исто да мислат! Или се тоа овие што на гумно цел ден гуслаат за храбрите јунаци, победи и битки?
За царевите и кралевите, Обилиќи и Бранковиќи, секако…
А, ги полнат гаќите пред секој џандар, писар или поп! Го гуслаат само она што ќе им го наредат сердарите и поповите. Затоа што се сеништа што им веруваат, а тие со малку мозок, а без срце, од страв.
Од страв би можеле и да те убијат! Не разбирам од што се плашат кога ништо немаат ниту нешто можат да изгубат. И, како само не им е срам од луѓето… Човечки ситнеж…“
Застана, црвена во лицето, тешко дишејќи. Присуствував на ерупција од набрекнати сеќавања што Цвета ги корнеше и ги откинуваше од себе. Воздивна длабоко и продолжи:
„Со децата го подготвив Стојан за погреб на нашите гробишта. Ни помогнаа Јока и другите соседи. Страв ми беше што ќе правам сега сама… Сешто мислев тие денови. И како сето тоа можам брзо и лесно да го завршам. А, овие тројца се свија околу мене како јагниња Божји, сѐ тешејќи ме и велејќи ми дека сѐ ќе биде добро. Осетија дека само јас им останав да ги израснам и да ги тешам.
Мораше да биде така. Па ете, така и беше…
Отидов во Острог да го замолам нашиот поп да му пее на Стојан. Тој, криејќи ги очите, рече дека црквата нема да пее татко на комунистички бандит. Не можев да верувам дека ми го убија вторпат! Па, тогаш му го реков на попот ова што сега ќе ти го кажам тебе… И никогаш повеќе потоа не влегов в црква.“
Цвета полека заокружи со показалецот по огромното ѕвездено небо над нас и рече:
„Мала е твојата црква, попе, за олкав Бог!“
Погледнав во осветлената камбанарија на Острог во карпата над нас, па нагоре во ѕвезденото небо потпрено на околните планини. Повторно погледнав и – навистина… Манастирот беше многу, многу помал од Бога.
Повеќе ништо не рече таа вечер, беспомошна пред навалата од солзи неисплакани уште од 1944 г.
Или можеби од некоја друга, само нејзе позната година…
Белград, пролет 2021 г.
Превод: Иван Шопов
Василије Перовиќ
Василије Перовиќ е роден 1951 во Рига (Летонија) во брак на мајка Украинка и татко Црногорец. Во текот на студиите работел во познатиот белградски студентски клуб КСТ и списанието Студент како графички дизајнер, карикатурист, сценарист и сценограф. По професионалната кариера на проектен менаџер, во 1997 во Киев го основал ЛФГ, студио за интериерски и графички дизајн, и притоа реализирал 52 успешни проекти во текот на 20 години. Во 2021 почнал да пишува и "Размерот на Бога" е еден од расказите од необјавениот омнибус кратки раскази ЛОО за неговата баба Цвијета. Живее и работи во Белград.
Kontakt: perovic.vasilije@gmail.com
ažurirano: 06/03/23
